Medineweb Forum/Huzur Adresi - Dicle İlitam Mantık Özeti(8. Ünite)

1-Akıl yürütmeye, bilinenlerden yola çıkıp,
daha önce bilinmeyen yeni bir bilgiye ulasma faaliyeti denir.
2-Akıl yürütme, bir tek önermenin döndürülmesi veya karsıtının alınması yoluyla
gerçeklestirilirse vasıtasız, birden çok önermeyle gerçeklestirilirse de vasıtalı olur.
3-Tümdengelimde akıl, tümel bir hükümden yola çıkarak yine tümel bir hükme varabildiği
gibi tikel veya tekil bir hükme de ulasabilir
4-Tümevarımda ise akıl, tikel bir hükümden baslar ve tümel hükümde son bulur.
5-Analojiye gelince, burada akıl tek tek olgular
arasındaki benzerlikten yola çıkar ve yine tek bir hükme ulasır.
6-Mantıkta asıl akıl yürütme türü olarak kabul edilen kıyas, tümdengelimin en mükemmel
sekli olup, klasik mantığın esasını olusturur. Bu yüzden Aristoteles ve ondan sonra gelen
mantıkçılar, en çok kıyas üzerinde yoğunlasırlar.
7-Bilindiği gibi fıkıhtaki akıl yürüme için de kıyas terimi kullanılır.
8-Dolayısıyla kıyas terimi hem mantıki
kıyası hem de fıkhi kıyası kapsamaktadır.
9-Mantıki anlamda kıyas, verilmis bilgilerden yola çıkıp onlar arasında geçerli iliski
kurarak yeni bir sonuca ulasma islemidir.
10-Aristoteles kıyası söyle tanımlar:
“Kıyas bir sözdür ki, kendisine, bazı seylerin konulmasıyla, bu konulan seylerden baska bir
sey, sadece bunlar dolayısıyla zorunlu olarak çıkar.”
11-İslam mantıkçıları da, kıyası benzer
sekilde tanımlarlar: “Kıyas, önermelerden (akvâl) kurulu bir delildir ki her ne vakit o önermeler teslim olunsa ondan bizzat diğer bir önerme (kavli ahar) gerekir.
12-Bu tanımlara
göre, kıyasta birden fazla öncül denilen önerme bulunmalı, bunlardan da zorunlu olarak sonuç
önermesi elde edilmelidir. Sonuç, öncüllerin aynısı ya da es anlamlısı olmamalıdır. O halde
kıyasa, doğru kabul edilen öncüllerden belli bir iliskiye dayanarak sonucun zorunlu olarak
çıkartıldığı bir akıl yürütme türü5 demek mümkündür.
13-Kıyasta
öncüllerin, sonuç için uygun, yeterli ve sonucu zorunlu kılıcı olması gerekir.6 Bu
sağlanamadığı takdirde geçerli bir kıyas yapılamaz.
14-eğer önerme kıyasta kullanılırsa öncül veya sonuç, kıyasta kullanılmazsa da yalnızca önerme
adını alır.
15-Yapılan kıyasın doğru ve yanlıslığı öncüllerin içeriğine, kıyasın geçerliliği ve
geçersizliği ise öncüllerin alt alta konmasındaki düzenine yani formuna bağlıdır. Đçerik olarak
yanlıs öncüllerden geçerli kıyas yapılabilir fakat öncüllerin içeriği doğru olduğu halde
geçersiz sekilde kurulan kıyastan daima doğru sonuç elde edilemez. Bu yüzden form geçerli
kıyas kurabilmeyi sağlayan en temel unsurdur.
16-Eğer kıyas, iki öncülden
meydana geliyorsa basit, ikiden çok öncülden meydana geliyorsa bilesik, iki öncülden biri
veya sonuç zikredilmiyorsa ya da öncül deliliyle birlikte veriliyorsa, düzensiz kıyas adını alır.
17-Kıyasın sonucunun aynısı veya karsıt hali, öncüllerde hem anlam hem
de sekil olarak bulunursa, buna da seçmeli kıyas adı verilir.
Ülkede fabrika sayısı artarsa issizlik azalır;
Ülkede fabrika sayısı artıyor;
O halde issizlik azalır.
Görüldüğü gibi bu kıyasta sonucun aynısı “issizlik azalır” öncüllerde hem anlam hem de
sekil bakımından vardır.
18-Kesin kıyas yüklemli ve sartlı olmak üzere ikiye ayrılır. Eğer kıyasın öncülleri yalnız
yüklemli önermelerden meydana gelirse yüklemli kesin veya kategorik kıyas
denir
19-Kesin kıyasın unsurları: Yüklemli kesin kıyasın iki öncül bir sonuçtan meydana
gelmesi zorunludur. Aristoteles, bir tek öncülden meydana gelen kıyasın sonuç
vermeyeceğini, kıyasta iki öncülün bulunması gerektiğini belirtir.9 Gazali ise, kıyasın en az iki
öncülden tanzim edilebileceğini, bunun dısında kıyas tanzim etmeye çalısmanın imkânsızı
istemek olduğunu belirtir
20-Sonucun yüklemine büyük, konusuna küçük ve her iki öncülde tekrar
edilene de orta terim denir. Büyük terimin içinde bulunduğu öncüle büyük önerme, küçük
terimin içinde bulunduğu öncüle de küçük önerme denir. Örneğin;
Her insan ölümlüdür,
Sokrates insandır,
O halde Sokrates ölümlüdür.
Kıyasına göre:
Ölümlü: Büyük terim (B.T.),
Sokrates: Küçük terim (K.T),
Đnsan: Orta terimdir (O.T).
Her insan ölümlüdür: Büyük önerme,
Sokrates insandır: Küçük önerme,
Sokrates ölümlüdür: Sonuçtur.
21-Ya hep ya
hiç prensibi, “bütün için doğru olan parçaları için de doğrudur ya da tam tersi, bütün için
doğru olmayan parçaları için de doğru değildir”seklinde tanımlanır.
22-orta terim bilinmeyenin açıklık kazanmasına aracılık ederek
sonuç veren kıyasa inanmanın ve onu tasdik etmenin en temel nedeni olur
23-Türkiye Irak’a komsudur;
Irak Kuveyt’e komsudur;
O halde Türkiye Kuveyt’e komsudur
orta terimin büyük ve küçük terimi birlestirecek niteliği olmadığından kıyas geçersizdir
24-Hayat tatlıdır;
Kebap tatlıdır;
O halde hayat kebaptır.
orta terim her iki öncülde de aynı anlamda kullanılmadığı için
kullanılan terim sayısı her ne kadar üç gözüküyorsa da aslında dörttür. Birinci öncülde “tatlı”
terimi hayatın güzelliği, hosluğu anlamında iken ikinci öncülde, damak tadı anlamında
kullanılmıstır. Bu yönüyle verdiğimiz örnekte hem form hem de içerik yanlısı yapılmıstır
25- Orta terim sonuçta bulunmamalıdır
Her üniversite öğrencisi zekidir;
Hiçbir üniversite öğrencisi aptal değildir;
Hiçbir aptal üniversite öğrencisi değildir.
Bu sonuçta küçük öncül döndürülerek aynen tekrar edilmistir. Dolayısıyla yeni bir
bilgiye ulasılamadığı gibi kıyas yapmanın varlık sebebi de ortadan kalkmıs bulunmaktadır
26- Orta terim, iki öncülde de tikel olarak alınamaz
Bazı mavi gözlüler renk körüdür;
Ahmet mavi gözlüdür;
Öncüllerinden “O halde Ahmet renk körüdür” sonucu çıkmaz.
Bilgisayar bilgi depo eder;
Flash disk de bilgi depo eder;“O halde flash disk de bilgisayardır” sonucunu çıkartmayı gerektirmez. Bu kurala
uymamak, dağıtılmamıs orta terim yanılısını doğurur ki, temelde dört terim yanılısına
dayanır
27- Sonuçta bulunan terimlerin kaplamı, öncüllerde bulunan terimlerin kaplamını
asmamalıdır.
Bütün insanlar akıllıdır,
Bütün insanlar iki ayaklıdır,
O halde bütün iki ayaklılar akıllıdır.
28- Sonuç daima öncüllerin zayıf olanına tabidir
Bazı canlılar akıllıdır;
Hiçbir kus akıllı değildir;
O halde bazı kuslar akıllıdır.
Bu geçersiz kıyasta sonuç zayıf öncüle tabi olmadığından olumludur. Olumsuzluğu
yönüyle zayıf olan küçük öncülde orta terim, küçük terimden ayrıldığına göre sonuçta büyük
terimle küçük terimin birbirinden ayrılması yani sonucun olumsuz olması gerekir.
29-6.iki olumsuz öncülden sonuç çıkmaz
Hiçbir daktilo bilgisayar değildir;
Hiçbir hesap makinesi daktilo değildir;
?
30-iki tikelden sonuç çıkmaz
Bazı insanlar Đranlıdır;
Bazı insanlar Amerikalıdır;
?
31-Öncüller olumlu ise sonuç olumsuz olmaz
Bazı insan felsefe okur;
Her insan akıllıdır;
Bazı akıllılar felsefe okumaz.
Bu geçersiz kıyasta diğer iki terim, orta terimi olumladığı için sonucun olumsuz olması
mümkün değildir. Öyleyse yukarıdaki sonuç ile öncüllerin hiçbir iliskisi bulunmamaktadır
32-kıyas, iki öncülden meydana gelmeli, mutlaka tümel bir önerme
içermelidir, aksi takdirde geçerli bir sonuç elde edilemez. Kıyasta ulasılan geçerli sonuç yeni
bir bilgi vermelidir
bu kurallar, kıyasta en önemli unsurun
tümel önerme ve orta terim olduğunu gösterir.
33-Mantıkta, üzerinde en çok durulan akıl yürütme tümdengelimdir. Zihnin tümel veya
genel bir önermeden tikel veya tekil bir önermeye geçis suretiyle yaptığı akıl yürütmeye
tümdengelim (dedüksiyon, ta’lil) denir. Tümdengelimin prensibi “bütün için doğru olan,
parçaları için de doğrudur” prensibine dayanır. Bu prensip “özdeslik” prensibini temel alır.
Tümdengelimde öncüller sonuç için yeterli ve onu zorunlu kılıcıdır.
34-Tümdengelimin en önemli kısmını kıyas olusturmaktadır. Bu nedenle klasik mantık,
akıl yürütmede esas olarak kıyası ele almıstır. Kıyas, Aristo geleneğine bağlı olan Müslüman
filozofların mantığının merkezini olusturur.
35-Aristo, kıyası söyle tanımlamaktadır: “Kıyas öyle bir sözdür ki, kendisine doğru ya da
yanlıs olarak kabul edilen bazı seylerin konulmasıyla, bu konulan seylerden baska bir seyin
bunlar vasıtası ile zorunlu olarak ortaya çıkmasıdır.”