|
Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 ÜNİTE 1 THEOLOGLAR: Yunan düşüncesinde EVREN hakkında İLK KEZ düşünce geliştirdiler. ANAXİMONDROS: EVRİM TEORİSİNİ İLK KEZ savunandır. ANAXİMONES: hava ile ruh kavramının felsefeye girmesine yol açmış ve EVRENDE CANLI CANSIZ AYRIMA İLK KEZ yer vermiştir. PYTHAGORAS:Güzellik ile matematiksel uyum arasındaki uyumdan İLK bahseden kişi HERAKLEİTOS:İki evren anlayışından söz eden İLK filozof PARMENİDES: Felsefe tarihinde İLK defa evren hakkındaki görüşünü AKLA dayandıran kişi. SOFİSTLER:Mantık ilkelerini İLK KEZ belirlemiştir. ZENON: APOİRE ve ANTİNOMİLERi İLK defa bulandır. Felsefenin tanımı konusunda bir birlik olmasa da, tanımlarından birinin, „varlığın genel durumuna ilişkin düşünmek ve araştırmak olduğu‟ söylenebilir. felsefede soru, cevaptan daha önemlidir‟ ilkesi, benimsenmiş bir düşüncedir. insanın kendisi, bilgisi, ahlakı, duygularının yansıması olarak sanat anlayışı, toplumun bir bireyi olarak politikayla olan ilgisi ve daha sonraları insanın ortaya koymuş olduğu tüm kültürel ve bilimsel alanların sorgulanması da felsefenin konuları arasına girmiştir. Tüm bunları yaparken felsefe, başlangıç ilkelerini ve nedenleri araştırarak ve sorgulayarak işe başladığından dolayı felsefeye “İlk Esaslar Bilimi” de denilir. Din kavramının tüm ortak yanlarını bir araya getirerek aşağıdaki tanım meydana gelmiştir:“Din, var olmamasının düşünülmesinden çelişki doğan, doğaüstü varlığın tüm evreni idare ettiğini bildirerek ona mutlak olarak inanmayı ve itaat etmeyi buyuran, insanların kendi akıl, istek ve arzularıyla iyi olan şeylere yönelmelerini isteyen, bu inançlar ve iyi şeyler doğrultusunda davranışlar geliştirmeyi öneren, bütün bunların yapılması sonucunda da insanlara mutluluk vadeden bir kurallar ve kurumlar sistemidir”. Diğer yandan felsefe, bilgi üreten, doğru bilgi üretme yöntemleri geliştiren, var olan bilgi yöntemlerini sorgulayan ve analiz eden bir nitelik taşımakla birlikte, deney yöntemiyle çalışan pozitif bir bilim de değildir. Felsefenin Problem Alanları Başlangıcından itibaren evrenle ilgili sorgulamalar yapan felsefenin her alanda söyleyebileceği sözleri olmasına rağmen hiç değişmeyen problem alanları, varlık, bilgi ve değerlerdir. Varlığın sorgulanmasıyla ilgili olarak realizm, idealizm, materyalizm, nihilizm, fenomenizm gibi doktrinler geliştirilmiştir.bilgini sorgulanmasıyla rasyonalizm, sensualizm, emprizm, intüisyonizm gibi farklı bilgi kuramları ortaya çıkmıştır. Bilginin değeri nedir? Bildiklerim doğru mudur, değil midir? Doğru nedir? Tarzındaki soruların cevabını teşkil edebilecek olan dogmatizm, septisizm, rölativizm, pragmatizm, pozitivizm gibi öğretiler gelişmiştir. insan kendini geliştiren insan olduğu için, bundan da bir değerler felsefesi çıkmıştır. Değerler, biri ahlaki, diğeri de estetik olmak üzere ikiye ayrılır. Ahlak felsefesinde iyi ve kötü ile iyinin ölçüsünün neye göre belirlenebileceği sorgulanmaktadır. Ayrıca insan davranışlarının bir gayeye göre yapılıp yapılmadığı, bu davranışlarda insanın hür olup olmadığı, insan iradesinin eylemlerine nasıl yansıdığı, vicdan, sorumluluk, yükümlülük, suçluluk, mutluluk gibi kavramların ne demek olduğu sorgulanmaktadır. Ahlak felsefesi, teorik ve pratik ahlak olarak da ikiye ayrılmaktadır. estetikte ise insanın güzellikle ilgili duygu ve düşüncelerinin araştırılıp sorgulanarak bir sorunsal haline getirilmektedir. Güzel nedir? Güzelliğin ölçüsü neye göre belirlenir? iyi ile güzel arasında bir bağ var mıdır? Güzellik değişken midir? Güzelle sanatın ilgisi nerede başlar? Sanat ile ahlak arasında ilgi kurulabilir mi? Sanat sanat için mi yapılır, yoksa toplum için mi? Bu tarz sorulara cevap arayan felsefe problemine estetik felsefe adı verilmiştir. başlangıçtan bu yana çeşitli konularda görüş bildiren filozofların bu görüşlerinin kronolojik olarak aktarıldığı felsefe alanına da Felsefe Tarihi denilmektedir. Felsefe Tarihinin Kaynakları Felsefe Tarihi ile ilgili kaynaklar iki kısımda değerlendirilmektedir. Bunlardan ilki doxografiler olarak adlandırılan ve filozofların görüşlerinin aktarıldığı eserlerdir ki bunların en başında Aristoteles‟in Metafizik isimli kitabının ilk bölümü gelmektedir ikincisi ise filozofların hayatları ve eserlerinden söz eden biografik eserlerdir ki bunların en önemlisi de M. S. II. Asırda yaşamış olan Laetriuslu Diogenes‟in Biografi eseridir. alıntıdır |
Cevap: Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 2.ünite 2. PRESOKRATiK DÖNEM (NATURALiST DÖNEM) 2.1. Theologlar Yunan düşüncesinde evren hakkında ilk düşünceyi geliştirenler, theologlardır. Bunlar, mitolojiden hareketle dini düşünceyi de katarak bir evren tasarımı yapmışlardır. Bu teologlar, Homeros ve Hesiodos‟tur Homeros ilyada ve Odisseia destanının da yazarı olan Homeros, şiirlerinde Tanrı, evren, insan ve hayat hakkında sorgulamalar yapmayı denemiştir. Politeist bir ortamda yaşayan Homeros, tanrılarla dolu bir dünyada insan iradesinin yerini tespit etmeye çalışmıştır.evrende bir düzen vardır ve bunu tanrının değiştiremeyeceğini ve olan biteni insanla tanrı ortaklaşa yapar. O, dünyadaki kötülüğü tanrılarda değil insanların kendilerinde aramaları gerektiğini, Zeus‟un dilinden aktarmaktadır. ayrıca yine bu şiir ve destanlarda ahlaki konular üzerinde de durmaktadır. Hesiodos Hesiodos, Homeros‟tan yaklaşık yüz yıl sonra yaşamış olup, Theogonia adında yazdığı kitabında tanrılardan bile önce kaos bulunmaktaydı. Khaos, esneyen boşluk, hiçlik, boş mekan ve zaman, kendisinden bütün varolanların meydana geleceği karmaşa, düzensizlik demektir. Hesiodos, khaosun yanında iki ilke veya güçten daha söz eder ki bunlardan biri doğurgan ilke olan dişi Gaia (yer, toprak), diğeri de doğurtucu ilke olan erkek Eros‟tur. 2.2. Tabiat Filozofları 2.2.1. Milet Okulu 2.2.1.1. Thales (M.Ö. 625-545) fizik (tabiat) ve astronomiyle ilgilenen bir filozoftur. Thales, varlıkların meydana geldiği „ana madde‟ (arche) sorunu üzerinde ilk kez duran ve bunu yaparken de Hesiodos‟un teolojik izahları dışında kendi gözlemlerine dayanarak ve bu gözlemlerini rasyonel bir tarzda açıklayarak ortaya koyan ilk filozof olarak bilinir. Thales, evrendeki bütün varlıkların ana maddesinin „su‟ olduğunu ileri sürmekteydi.Thales‟e göre “yeryüzünde varolan her şey Tanrılarla doludur”. O, bunu derken muhtemelen, varlığın meydana geldiğini savunduğu suyun, her şeye canlılık veren bir ilke olmasını ve her şeyin özünde bulunmasını kastetmiştir. Thales bundan başka, MÖ. 585 yılında güneşin tutulacağı tahmininde de bulunmuştur. Yine Thales, suyun evreni tamamen kaplayan bir genişlikte olduğunu kabul ederek, dünyanın da suyun üzerinde (okeanos) yüzdüğünü iddia etmektedir. Anaximandros (M.Ö. 611-546) Miletli Anaximandros, hem astronomi hem de coğrafyayla ilgilenen bir düşünürdür. Bu filozofa göre, arche sonsuz, sınırsız, tanımlanamayan, ne olduğu tam olarak bilinmeyen bir madde olan „apeiron‟dur. Varlıklar, sonradan apeirondan zıtlar halinde çıkarak doğal durumlarını alır ve tekrar apeirona dönerler. Böylece apeirondan meydana gelen her varlığın aynı zamanda karşıtı da meydana gelmiş olur ve bu karşıt ile varlıklar birbirlerini sınırlamış olurlar. Örneğin sıcak soğuk ile karanlık aydınlıkla vs. Ona göre bütün canlılar başlangıçta suda yaşamaktaydılar ve tüm evren, suyla kaplıydı. Daha sonra meydana gelen sarsıntılarla yeryüzü şekilleri oluşmaya başlayınca, yüksekliklerdeki sular çekilmeye başladı. Sular çekilince bazı balıklar yükseltilerde kaldılar ve karada yaşayabilmek için değişikliğe uğradılar. Görüldüğü gibi bu filozofun en önemli yönlerinden biri de onun evrim teorisinin ilk savunucusu olmasıdır. Anaximenes (M.Ö. 585-525) Milet Okulu‟nun son filozofu olan Anaximenes de tabiatla ilgilenmiş ve doğada var olanların hava dan meydana geldiğini idda etmiştir.ona göre doğadaki temel maddeler havanın değişik derecelerdeki sıkışma ve gevşemesinden meydana gelir. Anaximenes, ana madde olan hava ile ruh kavramının felsefeye girmesine yol açmış ve evrende canlı cansız ayrımına ilk kez yer vermiştir.o nefesle ruhu eş tutmuştur.nefes alan canlılar ruh alıp ruh verirler içine ve ruh tamamen gittiği zaman ölürler.nefes alamayanlar ise cansızdır. Pythagoras (M.Ö. 580/590-500) Pythagoras da Empedokles gibi büyü ve Tanrı gibi konularla meşgul olmuş bir filozoftur.fikirleri dinsel öğeler içerdiği için herkes tarafından kabul edilmiştir.kendisine filosofos (filozof=hikmeti seven) lakabını takmıştır.Matematikçi olduğu için öğretisi sayılara dayalı olup, evreni sayılarla açıklamaya çalışmıştır. Ona göre arche, sayıdır. Bütün varlığın esası olarak bir (1) sayısını kabul ederdi. Bir olan varlık da Tanrı‟ dır. “şiirle anlatım yöntemi” diye bilinen özlü anlatım metodu, Pythagoras‟ a dayandırılmaktadır. Anlaşılacağı üzere sayı, hava ve su gibi somut değil soyuttur. Dolayısıyla Pythagoras, arche olarak soyut bir kavramı kabul etmiş olmaktadır. Ona göre, evrenin özünde matematik oranlar söz konusudur. Güzellik ile matematiksel uyum arasındaki ilgiden ilk bahseden Pythagoras‟ tır. Pythagoras evrendeki uyumu müzikteki telin uzunluğu ve gerginliği ile sesi arasındaki uyuma benzetmektedir. Ona göre, belli geometrik şekillere karşılık gelen kimi sayıların bir takım gizemli anlamları da vardır. Örneğin, dört sayısı kareyi, kare de adaleti; iki sayısı çizgiyi, düz çizgi de doğruluğu temsil etmektedir. Ancak şunu da ifade etmek gerekir ki, en önemli sayılar, birden on‟ a kadar olanlardır ve bunlar arasında da en önemli olanı bir‟ dir. Çünkü tüm sayılar ve varlıklar birlerin bir araya gelmesiyle oluşmuşlardır. Sayıdan meydana gelen tüm varlıklar zıtlarıyla meydana gelmişlerdir.Pythagoras‟ ın diğer önemli bir yönü de, reenkarnasyonu öne çıkarmasıdır. O, bu anlayışını orphik dinden almıştır.Buna göre, insanın bu dünyada sürdürdüğü yaşamın değerine göre, ölümden sonra ruh, yeni bir bedende, yeniden ortaya çıkacaktır. Bu beden insan, hayvan veya bitki de olabilir. Bu nedenle Pythagoras ve Pythagorasçılar et yemekten, canlı öldürmekten, kurban kesmekten ve hatta bazı sebzeleri bile yemekten kaçınmışlardır. Xenophanes Xenophanes de tek Tanrı‟ yı kabul edenlerdendir. Tanrı‟ nın insan şeklinde olduğunu kabul eden anlayışa, antrophomorfizm denilir. Bu anlayışa kendi çağında şiddetle karşı çıkan filozof, Xenophanes‟ tir. Homeros ve Hesiodos‟ un, Tanrılara insanlara ait her türlü kötü ve çirkin davranışları nispet etmesine karşılık Xenophanes, Tanrı kavramına ahlaki bir öz kazandırmaya çalışmakta, hatta tanrıları insan şeklinde bile tasarlamamak gerektiğini savunmaktadır. Ona göre sabit ve değişmez, ebedi olan bir tanrı vardır. Bu tanrı yer değiştirme ihtiyacı hissetmez. Herhangi bir mekanı yoktur. Her şeyi yalnız kendi düşüncesiyle idare eder. Herakleitos (M. Ö. 535-475) Efesli Herakleitos, İlkçağ‟ ın anlaşılması en zor olan filozoflarından biridir. Bu yüzden kendisine „Karanlık Herakleitos‟ denilmiştir. Herakleitos, yer yüzündeki her şeyin sürekli bir akışa tabi olduğunu ve henüz asıl şeklini almamış bir halde bulunduğunu kabul eder. Ona göre, varlıklar hiçbir zaman kesin şekillerinde değillerdir, sürekli olarak değişirler ve değişeceklerdir. Herakleitos, evrendeki bu sürekli değişimi meşhur “bir nehirde iki kere yıkanılmaz” sözü ile özetlemektedir.ona göre evrende değişmeyen tek şey, sürekli olan değişimdir. Değişim, evrende sürekli bir oluş sağlar. Değişimin ana ilkesi evrenin ruhu (külli ruh) anlamına gelen Logos‟ tur. Değişimin sembolü ise ateştir. Parmenides (M. Ö. 6. yy. sonları 5. yy. başları) Parmenides, Herakleitos gibi, evreni gerçek olan ve görünüşte olan diye ikiye ayırmıştır. Gerçek evren, tek ve birlikli olan ve asla bir değişmenin yaşanmadığı evrendir. Görünüşler dünyası ise, sürekli bir değişme ve akış içinde olan dünyadır. O, gerçek dünyanın akılla, görünüşler dünyasının ise, duyularla bilineceğini düşünmektedir. Filozofa göre „varlık vardır, yokluk ise yoktur‟ . Parmenides‟ e göre, varlık ve düşünce aynı şeydir. Dolayısıyla var olmayan şey düşünülemez ve kavramlarla ifade edilemez. Ona göre varlık, parçalardan meydana gelmiş değildir, bölünmez, değişmez ve hareketsizdir, bundan dolayı da birdir. Bu ise bir olan Tanrı ile bir ve aynı şeydir. Zenon (M. Ö. 495- 430) Zenon, Parmenides‟ in öğrencisi, Gorgias‟ ın hocasıdır. Zenon, meşhur bir mantıkçıdır. Mantık, Sofistlerin icadı olup, ikna edici esasları içeren ve delilleriyle muhalif düşünceleri zor bir duruma getirebilen bir özelliğe sahiptir. Mantıkçıların esas düşünceleri şu cümlede özetlenebilir. “Ebedi varlıktan başka her şey görüntüden ibarettir. Her şeye sahip olan bu ebedi varlıktan başkası, hiçbir şey değildir.” Her ne kadar mantık ilkeleri ilk kez Sofistler tarafından belirlenmişse de mantıkta oldukça önemli olan ve Pythagorascılardan geldiği bilinen sonsuz küçüklük ve sonsuz bölünebilme kavramlarını kendine konu yapan ve sonsuzluk kavramının zorluklarını göstermeye çalışarak bu kavramın ihtiva ettiği aporie(çözümlenemezlik-çıkmaz) ve antinomileri(çelişki) ilk defa bulan filozof, Zenon‟ dur. Elealı Zenon, bu güçlükleri, hocası Parmenides‟ in görüşlerini desteklemek için kullanmıştır. Zenon‟ un ileri sürdüğü deliller şunlardır: Bir cismin sonsuzca bölünebileceğini varsayalım. Sonsuza kadar bölünebilen bu parçalar, ya mekanda bir yer kaplamazlar veya ne kadar küçük olurlarsa olsunlar yer kaplarlar Zenon‟ un, hareketin bulunmadığına ilişkin bir örneği de hareket eden ok‟ un aslında hareket etmediğini savunmasıdır. Bir ok atıldıktan itibaren, hareketinin her anında bir noktada durmaktadır. Bu durma noktaları, okun sanki hareketli olduğunu göstermektedir. Hareketinin bir anında durur halde olan bir ok, hareketinin bütün anlarında da durur haldedir. Demek ki hareket konusunda da güçlükler bulunmaktadır. Zenon‟ un bu tarz mantık oyunlarına antinomie denilmektedir alıntıdır |
Cevap: Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 2.ÜNiTE DEMOKRİTOS(Atom):Düşünce tarihinin bilinçli İLK mataryalist ve ataist filozofudur. PROTAGORAS:Düşünce tarihinde rölatavizmi İLK defasistemetik sayabılecek bir şekılde ortaya koyan kişidir PRATAGORAS:Yunan dili üzerindeki İLK bilimsel çalışmaları gerçekleştirmiştir. SOFİSTLİK: Felsefe tarihinde İLK şüpeci akımdır 1. PLÜRALiSTLER 1.1. Empedokles (M. Ö. 492-432) Empedokles, gizemli bir hayat yaşamış, din konusunda görüşler ileri sürmüş, ruh göçünü savunmuş bir insandı. Kendisinden sonra ortaya çıkan sistemli felsefe döneminde çok etkili olan „dört unsur teorisi‟ (anasır-ı erbaa) bu filozofa aittir. Bu unsurlar, toprak, hava, su ve ateştir. Ancak bu unsurların kendilerinde başka varlıkları meydana getirecek bir güç bulunmadığını kabul eden Empedokles, bu dört unsurdan diğer varlıkların meydana gelmesini sağlayacak, onları birleştirecek veya ayıracak içsel olmayan iki güç kabul etmektedir. Ona göre evrende egemen olan bu iki güçten biri aşk yani cazibe, diğeri nefret yani ahenksizliktir. İşte bu iki gücün mücadelesi sırasında aşk, her şeyin varolmasına ait hareketi meydana getirir. Nefret ise, bu hareketi engeller. Bu mücadele sırasında başlangıçta bulunan kaosa aşk tanrıçası Afrodit müdahale ederek, düzensizliğe son vermiş ve evrene bir düzen hakim olmuştur. Daha sonra nefret bu düzenliliği bozmuş ve unsurlar birbirlerinden ayrılmışlardır. Bu mücadele sonsuza kadar sürüp gidecektir 1.2. Anaxagoras (M. Ö. 500-429) O, varlığın belirlenemeyen, karışık ve ne olduğu bilinmeyen bir kaynaktan çıktığını iddia eder. Anaxagoras, başlangıçta evrenin tam bir kaos halinde bulunduğunu, bu kaosa, kaosun dışında bulunan Nous‟un müdahale ederek belli bir plan doğrultusunda bir düzen verdiğini belirtmektedir. Ona göre, Nous öncesiz ve sonrasız bir kuvvet olup bununla birlikte yaratıcı olmayan, yalnızca düzenleyici niteliği bulunan bir Tanrı‟dır. Kaos içerisinde bulunan parçacıklar da Nous gibi öncesiz ve sonrasızdırlar. Bu parçacıklara Anaxagoras „spermata‟ (tohum-unsur) adını vermektedir 1.3. Demokritos (M.Ö. 460- 371) Hakkında fazla bir bilgi bulunmayan Leucippos‟un öğrencisi ve atom teorisinin kurucusudur. Demokritos, düşünce tarihinin bilinçli ilk materyalist ve ateist filozofudur. Ona göre madde bölünemeyen ve sayıları bilinmeyen küçük parçacıklardan meydana gelmiştir ve buna atom denmektedir. Atomlar ezelden beri sürekli hareketli olup devamlı olarak birbirlerine çarparlar, birleşirler, küme teşkil ederler, birbirlerinden ayrılır ve uzaklaşırlar. Böylece evrendeki oluş ve bozuluş yani her şeyin meydana gelmesi veya yok olması bu birleşme ve ayrışmalarla açıklanabilir. Ne varlığı ne de oluş ve bozuluşu meydana getiren metafizik bir güç vardır. Madde var edilmemiştir ve ezelidir. Evrendeki bu oluş ve bozuluş tamamen zorunluluk kanunları ve mekanik bir işleyişe tabidir. Atomların bir takım asli özellikleri bulunmaktadır; bu özellikler, sertlik, büyüklük-küçüklük, şekil ve harekettir. Her atom, maddenin artık bölünemeyen en küçük parçasıdır. Atomun bölünememesinin nedeni, bölünemeyecek küçüklüğe ulaşması değil, sert olmasıdır. Atomlar bir araya gelip birlikli bütünler oluşturunca, bu bütünlükte, atomun aslından olmayan renk, ses, koku, sıcaklık-soğukluk gibi nitelikler açığa çıkar. Bu nitelikler, sadece duyu organlarıyla algılanabilen ve duyu organları olmadan düşünülemeyen niteliklerdir. Demokritos, ahlak anlayışında ise oldukça tutarlıdır. Akla dayalı bir ahlak anlayışı benimseyen Demokritos‟a göre insan, aşırı isteklerin esiri olmamalı, bazı isteklerini akılla engellemeyi bilmelidir. Yine insan, kendi çıkarını değil, bütünün çıkarını gözetmelidir. Demokritos‟un ruh anlayışı da genel felsefi sistemine uygundur ve ona göre insan ruhu da atomlardan meydana gelmiştir. 2. ANTROPOLOJiK DÖNEM 2.1. Sofistler Bu düşünürler mantıkla daha bilimsel bir tarzda ilgilenmişlerdir. Düşüncelerin analizi yoluyla mantık ve ikna yöntemlerini öğretirler. Protagoras, Gorgias ve Ceoslu Prodikos‟tur. Protagoras, felsefede; Gorgias, retorik ve güzel konuşma hocalığında; Prodikos da ahlak konusunda ve şairlikte şöhret kazanmışlardır. İşte sofistlerin esasta yaptıkları iş, isteyenlere hitap etme, yani konuşarak insanları etkileme sanatını para karşılığında öğretmekti. Sofistler bundan başka psikoloji, tartışma, güzel konuşma (hitabet) dersleri de veriyorlardı. 2.1.1. Protagoras (M.Ö. 480-410) Protagoras, metafizik fikirleri, yani varlığın geneline ve ilk nedenlere dair yapılan araştırmaları uygun görmüyor; felsefeyi, sadece kendisini ve başkalarını mutlu etmeyi amaç edinen siyaset (idare etmek) sahasına indirgiyordu. Protagoras‟ ın felsefi düşüncelerini en iyi “insan her şeyin ölçüsüdür” cümlesi ifade eder. Bu cümle, anlaşılacağı gibi, bilginin duyularla elde edildiğini ve gerçekliğin insandan insana değişeceğini anlatmaktadır. Buna göre tek bir gerçeklik değil, insan sayısınca gerçeklik vardır. Doğru bir tane değildir. Herkesin doğrusu kendine aittir. Doğru, kişiye göre şu anda algılanan, duyulan ve istenilen şeydir. Bu da tam anlamıyla bir rölativizmdir. Düşünce tarihinde rölativizmi ilk defa sistematik sayılabilecek bir biçimde ortaya koyan Protagoras‟ tır. Bu göreci yaklaşım, genel anlamda sofistlerin, şüphecilikleriyle de bağlantılıdır. Bunun felsefi literatürdeki adı septisizmdir. Protagoras, etkili hitabet yoluyla muhataplarını ikna etmek için dil çalışmaları yapmıştır. 2.1.2. Gorgias (M. Ö. 483- 376) Gorgias da aynı fikirlerin daha yüzeysel ve daha ılımlı bir şekilde taraftarıydı. Onun en büyük iddiası, özellikle güzel konuşma (hatiplik) konusundaydı. Onun varlık konusunda ileri sürdüğü iddialar oldukça farklıdır. Buna göre, a) gerçek anlamda varlık yoktur. b) olsa da bilemeyiz. c) bilsek de başkalarına aktaramayız. bu ifadelerden de anlaşılabileceği gibi o, rölativist bir düşünür olmaktan çok, nihilist bir filozof olarak değerlendirilebilir. 2.1.3. Prodikos (M.Ö. 465- 399) Platon‟ un da kendisine saygı duyduğu Prodikos, özellikle ahlak konularıyla ilgilenmiştir. Herkül‟ ü, bir yanında erdem, diğer yanında zevk ve eğlence yolu olduğu halde tasavvur eden hikaye, bu filozofundur. Platon, bu filozofun dil oyunlarıyla ilgilenen, bilgiç bir öğretmen olduğunu parayla ders vermek üzere bir okul açtığını ve bu okul sayesinde de zengin olduğunu söyleyerek eleştirir. özellikle eş anlamlı ve eş sesli sözcükler konusunda çalışmalar yapmıştır. felsefe tarihinde çokça tartışılmış sözleşme teorisi ve kuvvet teorisinin ilk biçimini sofistler ortaya koymuşlardır. 2.1.4.1. Sözleşme Teorisi Bu teori Protagoras ve Antiphon tarafından ileri sürülmüştür. Teoriye göre, varlıklar içerisinde dış dünyaya karşı en savunmasız olan varlık insandır. 2.1.4.2. Kuvvet Teorisi Bu teori Thrasymachos ve Kallikles tarafından savunulmuştur. Thrasymachos‟ a göre adalet diye bir şey yoktur sadece iktidar için kuvvetli ile zayıfın yaptığı mücadele vardır. Kanun denilen şey de kuvvetlilerin güçsüzleri egemenlikleri altına almak için uydurdukları iktidar aracıdır. Adalet de güçlülerin koyduğu kanunlara uymaktan başka bir şey değildir. Buna göre devlet, iktidar uğrunda yapılan bir mücadelenin ürünüdür. Kallikles‟ e göre ise aslında adalet yoktur, yalnızca akıllılar ve aptallar vardır. Kanun, zayıfların, güçlülerin güçlerini kendilerine karşı kullanmalarını engellemek için uydurdukları hilelerdir. Başka bir sofist olan Kritias da dinin menşei hakkında görüş ileri sürerek yüksek kuvvetlere tapmanın, ödüllendiren ve cezalandıran tanrıların varlığını savunmanın tamamen insan zihninin ürünü olduğunu söylemiştir. 3. SOKRATES VE SONRASI DÖNEM 3.1. Sokrates (M.Ö. 469- 399) Sokrates yaşadığı gibi düşünen ve düşündüğü gibi yaşayan, savunduğu düşünceleri hayatına aktaran, hatta bu uğurda hayatını feda etmekten çekinmeyen bir filozoftur. Sokrates 70 yaşında idam edilmiştir. İdamın görünen nedenleri Sokrates‟ in Atina‟ ya yeni tanrılar getirmesi ve Atina‟ nın dini yapısını değiştirmek ve gençleri farklı düşüncelerle ifsat etmek suçlamasıdır. Gerçekte yargılamanın asıl nedeni ise Atina‟ daki yönetimi yanlış uygulamalarından dolayı sürekli eleştirmesidir. Bir diğer önemli neden ise Peloponnes savaşındaki başarılarına rağmen bir fırtınadan dolayı yenik sayılan komutanları halk meclisindeki yargılama sırasında tek başına savunmasıdır. Bu nedenlerle yargılanarak idam edilmiştir. Sofistler mutlu olmak amacıyla insanın kendisini incelemesini tavsiye ediyorlardı. Sokrates ise insanın kendisini incelemesine, bireysel mutluluğu dikkate almadan, toplum mutluluğuna katkıda bulunmak üzere doğru, namuslu ve ahlaklı olması için taraftardır. Sokrates için her şey ahlaka bağlanmalı, her şeyin gayesi, hedefi ahlak olmalıdır. Xenophanes bu hususta şöyle demektedir: “Sokrates bir dakika durup dinlenmeksizin iyilik ve kötülük, doğru ve yanlış eylem, cesaret ve korkaklık hakkında incelemelerde bulunuyor, bunları ayırt etmeye çalışıyordu. Aristoteles ise, Sokrates‟ in büyük bir ahlak hocası olmaktan çok, güçlü bir hatip olduğu inancındadır. Aristoteles bu hususta şunu söylüyor: “Sokrates bir şeyi tasvir etmek için, öğrencileri bundan yararlanıp gerçeği olduğu gibi, tam olarak anlayabilsinler diye kelimeleri gayet iyi ve yerinde seçiyor, hiçbir şeyi kapalı bırakmıyordu”. 3.2. Sokrates‟ te Bilgi ve Yöntem Sokrates‟ in bilgiye ulaşma yöntemi, insanların önce bir şey bilmediklerini alaycı bir tarzda ortaya koyması, daha sonra da onların aslında her şeyi bildiklerini, kendilerine sorular sorarak verdikleri cevaplarla açığa çıkarmasıydı. Çünkü Sokrates‟ e göre insanlar doğuştan bilgi ile gelmektedirler, ancak bu bilgi zihinde saklı durumdadır. Sokrates böylece bir rasyonalizme ulaşmaktadır. Ona göre gerçekler ruhta uyku halinde bulunur. Bunları tam bir ustalıkla, sabır ve sakinlikle hareket ederek açığa çıkarmak gerekmektedir. İnsanları, kendileri farkında olmadan, ustalıkla konuşturur ve bazen iddia ettiklerinin tersini de onlara söyletebilirdi. Onlara, söylemek istemedikleri şeyleri söylemiş bulunduklarını, kabul etmedikleri şeyleri kabul eder gibi göründüklerini itiraf ettirirdi. Buna „ironi yöntemi‟ denmektedir. Bu şekilde Sokrates, herkesle alay ederek onlara gerçek bilgi ve erdemi öğretmekte olduğu düşüncesindeydi. Sokrates‟ in sorular sorarak insanların bilmediklerini sandıkları şeyleri kendilerine söyleterek bildiklerini ortaya koymasında kullandığı yönteme de maiotik (doğurtma) yöntemi denmektedir. 3.3. Sokrates‟ ve Ahlak Sokrates‟ e göre ahlak İlkçağ‟ daki genel anlayışa uygun olarak, mutlu olmanın kuralları şeklinde ortaya konulabilir. Sokrates‟ in hayat felsefesinde ve yaşam tarzında içinde duymuş olduğunu iddia ettiği sesin önemli bir yeri vardır. O, buna daimon adını verir ve bu sesin kendisini hatalardan kurtarıp iyiye yönelttiğini söyler. Sokrates Delphoi tapınağının girişinde yazılı olan „kendini bil‟ ifadesini hayatı boyunca düstur edinmiş ve kendini tanıma konusunda daimonionunun sesine kulak vermiş, inandığı gibi yaşamış, yukarıda da belirtildiği gibi, inandığı gibi yaşama uğruna hayatını kaybetmiştir. Bu onun kendisiyle olan uyumunu göstermesi açısından oldukça önemlidir. Öyleyse Sokrates‟ e göre mutluluk, insanın iç huzurunu kurabilmesi, kendi kendisiyle uyumlu olması demektir. 3.4. Sokrates‟ Bilgi ve Erdem ilişkisi Sokrates‟ in söylediği en bilinen düşüncesi „bilgi erdemdir‟ ; diğeri de „hiç kimse bilerek kötülük işlemez‟ şeklindedir. Erdem olan bu bilgi nedir Sokrates‟ e göre bilginin erdem olması demek neyin iyi neyin kötü olduğunu bilmek demektir. Sokrates hiç kimsenin bilerek kötülük yapmayacağı kanaatindedir. Sokrates‟ e göre kötülük yapmak bir hatadan bir bilgisizlikten ileri geliyor. Öyleyse insanı erdemli yapan aklını doğru yönde kullanabilmesidir. Yani insan, iyinin ne olduğunu bilirse, kötüden kaçar; kötünün ne olduğunu bilirse iyiye yönelir. Ona göre ölüm ya yok olmaktır; veya yeni bir hayata başlamaktır. alıntıdır |
Cevap: Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 3.ÜNiTE ARİSTOTELES:felsefe tarihinde MANTIĞI bir bilim olarak İLK defa ortaya koyan kişi. ZENON:İLK dil felsefesinin bu kişi tarafından yapıldığı söylenır. DÜŞÜNCE TARİHİNDE İLK DEFA SİSTEMATiK OLARAK DÜNYA VATANDAŞLIĞI ANLAYIŞINI ORTAYA ATANLAR STOALILARDIR 1. Sokratesçi Okullar Sokratesin öğrencileri tarafından kurulan Elis-Eretria Okulu ve Megara Okulu bulundukları yer itibariyle adlandırılan okullar olup, fikirleri fazlaca yayılmadan kaybolmuşlardır. Bulunduğu yere göre isimlendirilen diğer bir okul olan Kyrene Okulu ise diğerleri gibi kaybolup gitmemiş, onlara nazaran daha çok tanınmıştır. En fazla tanınanı olan Kynik Okulu, yaşam biçimlerine göre adlandırılmış ve etkileri uzun süre devam etmiştir. 1.1. Megara Okulu Kurucusu Megaralı Euclides‟dir. (M.Ö. 330- 275) Sokrates‟in ahlak prensipleriyle Elea Okulu‟nun varlık öğretisini birleştirmeyi amaç edinmiştir. Sonuçta varlığın birliği anlayışı ile ahlaki fikirlerin gerçekliğini birleştirerek gerçek olan tek şeyin varlık veya iyilik olduğunu savunmuştur. Ona göre „bir olan‟ iyidir. Bu okulun bir başka bilinen yönü eristik (didişimcilik) sanatını geliştirmeleridir. 1.2. Elis-Eretria Okulu Kurucusu Elisli Phaidon‟dur. (M.Ö. 400?- ?) Bu ekol da ahlak konusuyla ilgilenmiş ve erdemli olmayı araştırmıştır. Sofistlerin pratik yaşam tarzlarıyla Sokrates‟in mutluluk ve bilgi anlayışını bir araya getirmeyi denemişlerdir. 1.3. Kynikler Düzenli ve temiz bir hayat sürmedikleri ve dünyalık olarak hiçbir şeye sahip olmadıkları, bu yüzden de sokaklarda yattıkları, yırtık elbiselerle dolaştıkları için kendilerine „köpeksi‟ anlamına gelen kynik denilmiştir. Temelde insanın dünyadan ve başka insanlardan beklentilerinin en aza indirgenmesi gerektiğini savunurlar. dünya vatandaşlığını savunmuşlardır. En önemli temsilcilerinden biri olan Sinoplu Diogenes (M.Ö. 412-323), bir fıçıda yaşamasına rağmen hikmetli sözler söylediği için Büyük İskender‟in dikkatini çekmiş ve Büyük İskender kendisine bir takım lütuflarda bulunmak istediğinde, dünya nimetlerine ilgisi olmayan Diogenes, ona “gölge etme başka ihsan istemem” diyerek tarihe geçmiştir. okulun diğer en önemli temsilcisi olan Antisthenes dir. o ''Kendi kendisiyle yetinen, başkalarına bağlı olmayan, iç huzuru veya ahengine ulaşmış olan, toplum kurallarını hiçe sayan, doğaya uygun bir hayat süren kişi mutlu sayılır. Bu bakımdan aile ve toplum bağlarını önemsemez. Çünkü ona göre asıl mutluluk, bireyin mutluluğudur''. tezini savunmuştur. Antisthenes‟in bilgi anlayışına gelince; ona göre gerçek bilgi bütünde değil, artık bölünemeyecek kadar küçük parçada aranmalıdır. 1.4. Kyrene Okulu Bu okul Sokrates‟in öğrencilerinden Aristippos (M.Ö. 435-355) tarafından memleketi olan Kuzey Afrika‟daki Kyrene kentinde kurulmuştur. Kyniklere nispetle daha rahat, neşeli ve ılımlı bir hayat görüşüne sahiptirler.Aristippos hedonist bir ahlak anlayışına doğru gitmiştir. Aristippos da Antisthenes gibi asıl bilginin insanı konu eden bilgi olduğunu kabul eder. Aristippos, zevke önem verip, acılardan uzak kalmayı tavsiye eder. 2. Platon (M.Ö. 427-347) Platon, aristokrat bir ailenin çocuğu olarak Atina‟ da doğmuştur. Asıl adı Aristokles olup, geniş göğüslü olmasından dolayı jimnastik öğretmeni tarafından kendisine Platon adı verilmiştir. Gelecekte Atina‟ yı yönetebilecek bir tarzda ciddi bir eğitim almıştır. Platon gezgin bir düşünür olarak Mısır‟ a gitmiş ve burada matematik ile astronomi bilimlerini tahsil etmiştir.Platon Atina‟ ya dönerken Aiginalı esir tüccarlarının eline düşmüş, ancak kendisini tanıyan Kyreneli bir filozof olan Annikenes kendisini satın almış ve özgürlüğünü iade etmiştir. platon nun Eserleri Platon‟un eserleri genel olarak dört dönemde ele alınmaktadır. Eserlerinde kullandığı üslup daha çok diyalog tarzındadır. Bu üslubu Sokrates‟in yöntemi olarak benimsemiştir. 2.1.1. Gençlik Dönemi Eserleri Bu dönem yazdığı eserler Sokratik diyaloglar olarak da isimlendirilir. İlk eserleri olmasından dolayı Platon‟un diyaloglarında konuşturduğu başkarakter Sokrates‟tir. Sokrates‟in düşünceleri ön plandadır. Tıpkı Sokrates gibi Platon da muhatabını belirli bir sonuca doğru yönlendirir. Fakat açık ve kesin bir sonuca ulaşmaz; sonuç okuyucuya bırakılır. Bu dönem yazdığı eserler arasında Apologie, Kriton, Lakhes, Charmides, Lysis, Euthyphron, Politeia‟nın ilk kitabı, Küçük Hippias ile Protagoras yer alır. 2.1.2. Geçiş Dönemi Eserleri Bu dönem eserlerinde Platon‟un, yavaş yavaş Sokrates‟in etkisinden kurtulma çabasında olduğu görülür. Geçiş dönemi eserlerinde dikkat çeken husus sonuçların açık bir şekilde ortaya konulmasıdır. Bu eserlerde Platon‟un sanatçı kişiliği de kendini göstermektedir. Gorgias, Menon, Phaidros, Symposion ve Phaidon gençlik döneminde yazdığı eserler arasında bulunur. 2.1.3. Olgunluk Dönemi Eserleri Platon‟ un kendi kişiliğini bulduğu ve artık fikirlere tamamen kendisinin egemen olduğu eserlerdir. Bu grup eserlerde felsefenin yanında bilimsellik de göze çarpmaktadır. Theaitetos, Parmenides, Sophistes, Politeia‟ nın diğer bölümleri ve Politikos gibi eserleri bu döneminde yazmıştır. 2.1.4. Yaşlılık Dönemi Eserleri Platon‟un ömrünün sonuna doğru yazmış olduğu kimi fikirlerini kısmen değiştirip kısmen de geliştirdiği dönemdir. Bu dönemde yazmış olduğu en önemli eser Nomoi‟dir. Türkçemize „Kanunlar/Yasalar‟ şeklinde tercüme edilmiş olan bu kitap, ideal devlet anlayışını geliştirip, bazı ilavelerle yazdığı en son eseridir. Ayrıca Kritias ve Timaios da bu dönem yazılmıştır. 2.2. ideler ve Varlık Öğretisi Platon, durmadan değişen bu evrenin ilk varlık sebeplerini araştırırken sadece bir Tanrı‟nın varlığını kabul etmiş, fakat bu evrende bulunan bütün varlıkların ebedi birer idesi bulunduğuna da inanmıştır. Platon her olayın, her fikrin, her hissin, her kurumun, kısacası evrende mevcut her şeyin arkasında sonsuz, yok edilemeyen, bozulamayan, sonsuzluğun kucağında yaşayan birer ide (misal) varsaymaktadır. Yeryüzünde gördüğümüz her şey, idelerin ancak geçici bir yansımasından, kötü bir kopyasından başka bir şey olmayıp bir süre için yaşamakta, hareket etmekte, dolayısıyla var olmakta sonra kaybolmaktadır. Sonuç olarak Platon‟un ideler öğretisi iki ayrı evrenin var olduğunu savunmaktadır. Bunlardan biri, bizim de içinde bulunduğumuz eşyalar, gölgeler, olaylar ve olgular evreni, diğeri ise bu evrenin ötesinde var olan ve her şeyin aslının, mükemmel halinin birer ide olarak var olduğu ideler dünyasıdır. Platon‟un biri görünüşler alemi, diğeri de ideler alemi olmak üzere iki alemi kabul ettiği görülmektedir. Üzerinde yaşadığımız bu dünya, Platon‟a göre görünüşler alemidir ve gerçekliği yoktur. Asıl gerçek alem, ideler diye isimlendirdiği alemdir. Platon‟a göre ideler alemi cansız ve statik bir yer değil, aksine canlı ve yaratıcı bir yapıya sahiptir. Madde ise aslında Platon‟a göre bir hiçtir. Her türlü vasıftan yoksun, varolandan çok var olmayan diye nitelenebilecek bir yapıya sahip olan madde, Platon‟a göre boş mekandır. İşte bu canlı ideler alemindeki ideler, etkilerini bu boş mekana gönderir, bu boş mekanda bulunan madde de gönderilen bu etkilere göre şekillenir. Bu boş mekana gönderilen ideleri somut varlıklar halinde şekillendiren ise Platon‟un Mimar Tanrı gibi nitelendirdiği Demiurgos‟tur.Demiurgos, yaratıcı bir tanrı değil, var olana yani idelere maddi anlamda şekil veren bir Tanrı‟dır. 2.3. Platon‟ da Bilgi ve Ruh Teorisi Platon, Protagoras‟ın “insan her şeyin ölçüsüdür” anlayışına itiraz ederek bütün bilgilerin sübjektif nitelikli olamayacağını, aksine objektif bilgilerin de bulunduğunu kabul etmektedir. Ona göre gerçek bilgi bu objektif bilgidir. Bunun kanıtı da matematik bilgilerdir. Örneğin, zihnimizin dışında „2‟ rakamını gösteremeyiz yani duyularımızla rakamların varlığını bilemeyiz veya 2×2=4‟ü dışarıda somut olarak gösteremeyiz. Ama herkes tarafından matematiksel rakamlar bilinmektedir. Öyleyse Platon‟a göre bilgi a priori olarak zihnimizde mevcuttur. Bununla birlikte bu akli bilgilerin ortaya çıkması için duyulara ihtiyaç bulunmaktadır. Platon‟a göre asıl bilgi, bir kavram altında toplanan bilgi olduğu için, nesne ortadan kaldırılsa da kaybolmayan, hep zihnimizde olan bilgidir. Dolayısıyla bilgi, nesnelerle ideler arasında hatırlama yoluyla bağ kurup, tikelden hareketle tümele yani nesnelerden kavramlara yükselmek ve „bu, şudur‟ diye hüküm vermek ve nesneyi bir kavram grubuna dahil etmektir. Platon bilginin a priori olduğunu savunan ilk düşünürdür. Ruhun ölümsüzlüğü problemi Platon felsefesinde önemli bir yer kaplar. Çünkü Platon‟a göre “insan buna inanmakla bir şey kaybetmez; bu yüzden inanmak inanmamaktan daha iyi ve faydalıdır.” Hatırlama, ruhun önceden var olmasının kanıtı olduğu gibi, ölmezliğinin de kanıtıdır. Platon orphik düşünceden etkilenmesine rağmen ruhun bir bedenden çıkıp başka bir bedene girmesinden söz etmemiş yani ruhun reenkarne olacağını benimsememiştir. Aksine ruhun bedenden ayrıldıktan sonra tekrar ideler dünyasına döneceğini öngörmüştür. 2.4. Platon‟ da Psikoloji Platon ruhu üç ayrı işlevi olan bir bütün olarak düşünmektedir. Platon‟a göre ruh adeta bedenin bütününe yayılmış bir varlıktır. BİRİNCİSİ ruhun en aşağı işlevi insanı istemediği şeylere de sürükleyebilen zorlayıcı anlamındaki ilcalardır. Bunlar bedenin en aşağı kısmı olan ayaklara karşılık gelmektedir. İKİNCİSİ İşte bu esaretten kurtarabilecek ikinci bir ruh işlevi iradedir. Platon‟a göre irade, bedendeki kalbe tekabül etmektedir. Eğer irade ilcaları kontrol altına alabilirse insan hataya düşmekten kurtulabilir. Ama eğer irade ilcaların boyunduruğu altına girerse o takdirde yanlıştan kurtulamaz. ÜÇÜNCÜSÜ Bu bakımdan üçüncü bir ruh işlevine ihtiyaç vardır ki bu da akıldır. Platon‟a göre ruhun en önemli gücü akıl olup, diğer tüm ruh işlevlerini akıl kontrol altına alabilir. Aklın kontrolünde olan insan aynı zamanda erdemli işler de yapabilir. Bu insan aynı zamanda mutlu insandır. Platon aklı da bedendeki en üst bölüm olan başa karşılık göstermektedir. 2.5. Platon‟ un Ahlak Öğretisi Öncelikle belirtilmesi gereken husus Platon‟un ahlak anlayışının mutçu olduğudur. Bu, İlkçağ‟ın karakteristik ahlak anlayışıdır. Platon ahlak öğretisini bu anlayış doğrultusunda ortaya koymuştur. Platon‟a göre iradeyle yapılan fillerin asıl gayesi iyiyi istemektir. iyilik yapmak insanı mutlu kılar, kötülük ise mutsuzluğa neden olur. Ġyinin ve kötünün ne olduğunu anlamanın yolu ise erdemli olmaktan geçer. Platon‟un ahlak anlayışında temel kavram erdemdir. Erdem ruhun iyi durumda olmasından başka bir şey değildir (eudaimonia). erdemi belirleyen de insanın aklıdır. Aslında Platon‟un ahlak anlayışı Tanrı‟ya benzemeyi esas alan bir ahlak öğretisidir. Buna göre insanların görevi Tanrı‟ya benzemektir. Çünkü Tanrı‟da büyüklük, güç, iyilik, güzellik ve gerçeklik fikirleri, içkindir. Bunlarla tam anlamıyla donanmak ancak Tanrı‟ya aittir. İnsanlar bunlara belirli oranda uyarlar. Örneğin Tanrı adildir; adalet ve doğruluk ancak Tanrı‟dadır; insan adil olamaz; ancak adillerden biri olabilir. Anlaşılacağı gibi Platon‟a göre ahlaki değerler, Sofistlerin iddialarının aksine kendinde (itself), değişmez, ebedi ve objektiftir. Görüldüğü gibi Platon en yüksek erdem olarak adaleti görmektedir. Bu en yüksek erdemin ortaya çıkmasına yardımcı olan erdemler ise devlet anlayışındaki sınıfların varlığını gerekli kılmaktadır ve bu erdemler de ölçülü olma, cesaret ve bilgeliktir. 2.6. Platon‟ da Siyaset Platon‟un diğer filozoflara benzemeyen bir yönü, siyasetle uğraşmış olması, siyaseti felsefenin bir bölümü kabul etmesidir.Sözgelimi Pythagoras, Xenophanes, Herakleitos, Sokrates bizzat pratik siyasetin içerisinde bulunmuşlardır. Sokrates hem asker olarak ülke savunmasına katkıda bulunmuş hem de Atina meclisinde bir muhalif olarak etkili bir siyaset yapmıştır. Platon tam bir aristokrat idi. Düşüncelerini var olan durumların akışından çıkarıyor, ülkesinin bütün felaketlerine Atina demokrasisinin sebep olduğuna inanıyordu. Bundan dolayı o, kendi siyaset felsefesini oluştururken önce yanlış yönetim biçimlerinden söz etmiş, sonra da kendisi bakımından ideal olan devlet modelini ortaya koymuştur. Platon‟a göre aslında kendi önerdiği yönetim biçimi dışındaki hemen hemen bütün yönetim biçimleri yanlıştır. Bu yanlış devlet biçimleri şunlardır: a- Militarist (timokratie) devlet. =Bu devlet biçimi askerlerin egemen olduğu bir yönetim şeklidir. En iyi örneği eski Isparta devletidir. b- Plütokratie (aristokrasi) devleti. =Bu devlet biçiminde zenginlik ve servet hakimdir. En belirgin örneği Güney İtalya‟da görülmüştür. c- Demokrasiye dayalı devlet. =Bu yönetim biçiminde insanların geleceğini seçilmiş bir meclis belirlemektedir. Ancak bu meclislerde demagoglar tarafından sıkça yanlış yönlendirmeler yapılmaktadır. d- Tyrannie (müstebit) devlet.=Bu devlet şeklinde kölelik ruhu hakimdir. Yöneticiler yönettikleri insanları köle olarak gördükleri için onların haklarını kabul etmemektedirler. Ancak bu yöneticilerde aynı zamanda kölelik ruhu da bulunmaktadır. Çünkü her köle günün birinde yönetimi ele geçirmeyi amaçlamaktadır. Öyleyse insanları mutlu edecek yönetim biçimi nedir? Hatırlanacağı gibi Platon‟a göre mutluluk, ruhun yetkin ve sakinliği (eudaimonia) ile ilgilidir. Ruh ise ona göre üç işleve sahipti. İşte, insanı mutlu etmesini öngördüğü devletini de Platon, üç sınıfın bir araya gelmesiyle oluşan bir bütün olarak tasarlamıştır ve adeta toplumdaki bu üç sınıf ruhtaki üç işleve karşılık gelmektedir. Baştaki akıl toplumun en üst sınıfı olan yöneticilere, kalpteki irade koruyuculara, aşağı kısımlardaki ilcalar da işçi ve kölelere karşılık gelmektedir. En alt sınıf olan işçiler, aslında en hür sınıf olmakla birlikte bunların sahip olmaları gereken tek erdem çalışmak ve itaat etmektir.(kast sistemi özellikleri var)(kendi aralarında evlenebilirler üst leriyle evlenemezler) İkinci sırada orta sınıf diyebileceğimiz askerler (bekçiler veya koruyucular) sınıfı bulunmaktadır. Bu sınıfın oluşturulmasındaki ilk adım devletin özel izniyle işçiler sınıfı arasındaki cesur, güçlü, güzel, zeki, atılgan, sağlıklı gençlerin seçilip bu sınıfa alınmalarıyla gerçekleşir. Askerler sınıfının kendi aralarında istedikleri gibi evlenmek, çocuk sahibi olmak ve mülk edinmek gibi hürriyetleri bulunmamaktadır. Çünkü bu tür hürriyetler duyguları ön plana çıkarıp, asıl görevleri olan devleti korumaktan onları uzaklaştırabilir. Her anne-baba ve çocuk devlete aittir, tıpkı bütün mülkün de devlete ait olması gibi. Evler, her türlü mal, para ortaktır. Bunlardan herkes ortaklaşa olarak yararlanabilir. Ama hiç kimse kendine ait bir mülkten, çocuktan, anne veya babadan söz edemez. En üst sınıf ise idareciler sınıfıdır. Bu idareciler askerler arasındaki en zeki ve akıllı olanlardan seçilir ve devleti de hiçbir kanuna ihtiyaç duymadan kendi erdemleriyle yönetirler. İdareciler daha önce almış oldukları ruh ve beden eğitimine ek olarak felsefe eğitimi de almak zorundadırlar. Çünkü idarecilerde bulunması gereken en önemli erdem anlayışlılık ve yönetim zekasını da kendinde bulunduran hikmet ve felsefeye sahip olmalarıdır. Onlar bu bilgelikle devleti olabilecek en iyi şekilde yönetme yetkisini ellerinde bulundururlar. Yöneticiler sınıfı tek kişiden değil aynı erdeme sahip birden çok kişiden oluşur. idareciler de askerler gibi mülk edinme, evlenme hakkına sahip değildirler. Bunun nedeni de devlet işlerini aksatmadan sürdürebilmelerini sağlamaktır. Ancak Platon, yaşlılık döneminde yazdığı Nomoi (Kanunlar) isimli eserinde bu ideal devlet anlayışının, gerçekleşmesi mümkün görünmeyen bazı hususlarını yeniden ele almıştır. Buna göre, her şeyden önce kitabın adından da anlaşılacağı üzere Platon bu ikinci devlet anlayışında kanunlara önem vermeye başlamış ve devletin kanuna göre yönetilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Bu yeni devlet anlayışında görülüyor ki önceki anlayışta hakim olan sosyalist toplum yapısından vazgeçilmiş, insan doğasına daha uygun olduğunu düşündüğü yeni devlet biçimini benimsemiştir. 2.7. Platon‟un Sanat Felsefesi Üç türlü sanat vardır. Bunlar kullanma sanatı, yapma sanatı ve benzetme sanatıdır. gerçeğin aslı ideler dünyasında bulunmaktadır. Öyleyse sanatçı gözünü ideler dünyasına dikmeli ve Tanrı‟nın yaptığına en yakın sanatı ortaya koymaya çalışmalıdır. Sanatçı bunu yaptığı takdirde katharsise ulaşmış olur. Yani ruhunu arındırmış, temizlemiş olur. alıntıdır |
Cevap: Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 4.ÜNiTE 1. Aristoteles (M.Ö. 384-322) Filozof, ansiklopedist, ahlakçı ve mantıkçı gibi birçok niteliği kendisinde toplamış bir filozoftur. gözlemci kimliğini öne çıkarmıştır. İyi bir eğitim alan Aristoteles, Platon‟un öğrencisi olmuştur. Daha sonra Makedonya kralı Philip‟in, sonradan Büyük İskender lakabını alacak olan oğlunun uzun süre öğretmenliğini ve danışmanlığını yapmıştır. Sonraları öğrencisi İskender‟in dünyayı egemenliği altına alma düşüncesine sıcak bakmadığı için Makedonya‟dan ayrılmış ve Lykeion‟a yerleşmiş ve burada, bugünkü lise (lycee)nin temeli olan, kurulduğu yere nispetle de Lykeion denilen okulunu kurmuş ve burada uzun yıllar eğitim-öğretim faaliyeti sürdürmüştür. İskender‟le sevgi, saygı ve dostluğu devam eden Aristoteles, İskender‟in ölümünden sonra onun himayesi üzerinden kalkan Aristoteles, dinden uzak olmakla suçlanmış, Sokrates‟in akıbetine uğramamak için Atina‟dan ayrılarak Chalcis adasına sığınmış ve kısa bir süre sonra M.Ö. 322‟de burada ölmüştür. Aristoteles‟in eserlerini birkaç konu başlığı altında toplamak mümkündür. Bunlardan biri mantıkla ilgili olarak yazmış olduğu ve mantığın klasik kitabı sayılan Organon‟dur. Bu kitabını altı bölüm halinde yazmıştır. Organon, basit bilgilerden karmaşık bilgilere doğru götüren zihin aleti anlamındadır. Organon‟un bölümleri ise, Kategoriler, Önermeler, Birinci Analitikler, ikinci Analitikler, Topika ve Sofistik Delillerden oluşmaktadır. Bu bölümlerden Kategoriler varlıkların ana formları, Önermeler düşünce üretme, Birinci Analitikler kıyas, İkinci Analitikler tanım, sınıflama ve bilginin ilkeleri,Topikler diyalektik kıyaslar ve Sofistik Deliller ise Sofistlerin yanlış çıkarımları üzerine yazılmıştır. Bu eser daha sonra Porphirius‟un Ġsagogie‟sinin eklenmesiyle yedi bölüme çıkmıştır. Daha sonra büyük Türk-İslam Filozofu Farabi‟nin (870-950) Poetika ve Retorika‟yı da eklemesiyle dokuz bölüme çıkmış ve yüzyıllar boyunca bu haliyle devam edegelmiştir. Aristoteles‟in eserleri arasında önemli bir yeri de onun fizikle ilgili yazmış olduğu eserler alır. Bunlar doğadaki unsurlardan söz eden Fizik, astronomiden bahseden Göğe Dair (Sema), OluŞ-BozuluŞ ve Meteoroloji,hayvanlarla ilgili yazmış olduğu Hayvanlar Tarihi (Zooloji), bitkilerden söz ettiği Bitkiler (Nebatat) gibi eserlerdir. Onun asıl önem verdiği ve adını koymadığı eseri ise Metafizik‟tir. Asıl felsefesi bu eserde bulunmaktadır. Aristoteles, aslında bu bahsi ilk Felsefe olarak adlandırmıştır. Bu adlar aynı zamanda bir Türk-İslam filozofu olan Ġbn-i Sina (980-1037) tarafından Ma Kable‟t-Tabia (Fizikten Önceki Felsefe) ve Ma Ba‟de‟t-Tabia (Fizikten Sonraki Felsefe) olarak da kullanılmıştır. Aristoteles‟in yine yüzyıllar boyu etkili olmuş eserlerinden biri de ruhla ilgili yazmış olduğu De Anima (Ruh Üzerine) adını taşıyan kitaptır. Aristoteles‟in üzerine yazmış olduğu bir diğer önemli konu ise ahlaktır. Onun ahlakla ilgili eserlerinden biri, oğlunun adını verdiği Nikomachos‟a Etik, diğer kitabı ise Eudemos‟a Etik ismini taşır. Devlet felsefesi üzerine de eser yazmış olan Aristoteles‟in bu konudaki eseri Politica adını taşımaktadır. Aristoteles bu eserinde de „zoon politikon‟ diyerek insanın sosyal bir varlık olduğuna işaret etmektedir. Son olarak sanatla ilgili yazmış olduğu eserlerden söz edilecek olursa bunların da Poetika ve Retorika adlarını taşıdığını belirtmek gerekir. 1.1. Aristoteles'in Mantık Anlayışı Mantık, doğru düşünme ve doğru ifade etme anlamındaki logic kelimesinin Arapça‟daki karşılığıdır. asıl mantık kuralları Aristoteles tarafından Organon isimli eserinde ortaya konulmuştur. Daha önce de belirtildiği gibi Organon, altı kitaptan meydana gelmiştir. Bu kitaplardan birincisi Kategoriler‟dir. Kategoriler düşünmeye konu olan nesnelerin adeta formlarıdır. Konuşurken bu zihin formlarını dikkate alarak düşüncelerimizi şekillendiririz. Aristoteles‟e göre bu formlar cevher, nicelik, nitelik, bağıntı, mekan, zaman, hal, mülkiyet, etki ve edilgidir. 1- Bir obje tümel bir kavram altında toplanabilir; sözgelimi bu bir insandır, 2- Bu objenin niceliğini soruşturabilir ve mesela bu nesnenin çokluğunu, azlığını, sayısını, büyüklüğünü, küçüklüğünü ifade ederiz. 3-Yine aynı nesnenin ne gibi vasıfları bulunduğunu sorgular ve sözgelimi sıcaklığını, soğukluğunu, sertlik ve yumuşaklığını.. ifade ederiz. 4- Aynı objenin diğer nesnelerle olan ilgisini de bağıntı kategorisiyle ifade ederiz. Çocuğun anne-baba ile olan ilgisi, 5- Nesnenin nerede olduğunu bu kategoriyle belirleriz. Ağaç ormandadır.. gibi. 6- Zaman kategorisiyle nesnenin geçmişle ya da şimdi ile olan bağını ortaya koyarız 7- Objenin bulunduğu durum hakkında hal kategorisiyle hüküm verir ve mesela „kapı açıktır‟ 8- Bu kategori de ise objenin neye sahip olduğunu belirler ve sözgelimi „Ahmet‟in arabası var‟ deriz. 9- Objenin ne yaptığını etki kategorisiyle ifade ederiz ve mesela „Ahmet çalışıyor‟ deriz. 10- Son olarak ise obje üzerindeki etkilerden, objenin neye maruz kaldığından edilgi kategorisiyle söz etmiş oluruz ve mesela „evi su bastı‟ deriz. Aristoteles‟in kategorileri oluşturmasındaki neden, konuşmanın düzgün ve anlamlı olmasını sağlamaktır. İslam düşünürü Farabi bunu nutk-ı dahili ve nutk-ı harici olarak isimlendirmiştir. Nutk-ı dahili iç düşünme demek olup, zihin kategorilerini karşılarken, nutk-ı harici ise bu iç düşünmenin kelimeler yoluyla konuşma olarak dışa yansımasını ifade etmektedir. Organon‟un ikinci kitabı Önermeler olup Aristoteles mantığının ve bilgi teorisinin de en önemli konusudur. Önerme, zihnin kategoriler yardımıyla dış dünya hakkında vermiş olduğu kısa hükümdür. Her önermede bir süje (özne, fail) bir de yüklem bulunur. Bu iki bölümün bir hüküm ifade edebilmesi için de bir bağlama ifadesi gerekir ki buna da kopula adı verilmektedir.dır eki gibi...örn: “Kaplan bir hayvandır” Sözgelimi birinci önerme, “Bütün insanlar ölümlüdür”; ikinci önerme, “Ben bir insanım”. Bu iki önermede orta terim insan kavramıdır. Orta terimin sonuçta bulunmayacağı ilkesini koyan Aristoteles, bu iki önermeyi birbirine bağladığında orta terim kendiliğinden ortadan kalkmakta ve sonuç önermesinde yeni bir hüküm ortaya çıkmaktadır. Sonuç önermesi “Öyleyse ben de bir ölümlüyüm”. Aristoteles Organon‟un Analitikler adını verdiği bölümlerde ayrıca çeşitli kıyas figürleri geliştirmiş, bunları ayrıntılarıyla açıklamıştır. Aristoteles‟in ortaya koymuş olduğu tüm bu kıyas çeşitleri, kategorik (şartsız) kıyas olarak isimlendirilmiştir. Bu kıyas türü sonraki dönemlerde de kullanılarak ve buna ilave olarak hipotetik (şartlı) kıyas türü de geliştirilmiştir. Aristoteles bu bölümde ayrıca bir taraftan bilimsel kıyas ile alelade kıyası birbirinden ayırt etmekte, bir taraftan da zihnin temel ilkeleri olan özdeşlik, çelişmezlik ve üçüncü ihtimalin yokluğu prensiplerinden söz ederek, kıyasın tümdengelim ve tümevarım türlerini de ortaya koymaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken önemli husus Aristoteles‟in „zihnin temel ilkeleri‟ adını verdiği prensipleri, aklın doğrudan doğruya sezgi yoluyla kavradığını belirtmesidir. Aristoteles, Topikler‟de ise mantığın kötü amaçlar için kullanıldığı durumlarda ne tür sonuçlar ortaya çıkabileceğini göstermeye çalışır. Bunu yaparken de diyalektik kıyası inceler. Böylece öncüller değiştiğinde sonucun değişeceğini savunanların tezlerinin doğru olmadığını ispatlamaya çalışır. Bunun için sağlam bir yöntemin ne olduğunu bulmayı amaçlar. Organon‟un altıncı kitabı olan, Topikler‟e bir ek olarak yazıldığı düşünülen Sofistik Deliller ise yanlış çıkarımların yapısına ilişkin bir analizdir. Burada Aristoteles yanlış çıkarımları iki grupta ele alır. Bunlardan birincisi dilden kaynaklı olanlar ikincisi ise dilden kaynaklı olmayanlardır. Dilden kaynaklı olan yanlış çıkarımlar; çift anlamlılık, ikiz anlamlılık, sözcüklerin yanlış bir biçimde birleştirilmesi ve bölünmesi, vurgu yanlışları ve gramer yanlışlarıdır. Dilden kaynaklı olmayan yanlış çıkarımlar ise daha çok anlam konusunda yapılan yanlışları içermektedir. 1.2. Aristoteles‟te Bilgi Teorisi Aristoteles‟e göre zihni ve akli bilgilere temel oluşturan asıl bilgileri duyular ve tecrübe yoluyla elde ederiz. Bu duyu ve zihnin ortak çalışmasında akıl iki yönlü işlev görmektedir. Önce zihne gelen bilgiler pasif akıl tarafından algılanmakta ve korunmakta daha sonra ise zihindeki bu aklın izlenimleri aldıktan sonra bunları aktif aklın kategoriler yardımıyla işlemesi, düzenlemesi ve sözcükler aracılığıyla ifade etmesidir. Daha önce belirtildiği gibi Platon‟a göre bilgi doğuştandı. Çünkü ruh ideler evreninden geçerken oradaki, bu evrende var olan her şeyin aslının bulunduğu ideleri görüyor ve öğreniyordu. Bilgi ise yalnızca daha önceden ideler evreninde bilinenin burada hatırlanmasından ibaretti. Halbuki Aristoteles‟e göre her şey bu evrende olmaktadır. ideler evreni diye reel bir evren mevcut değildir.Aristoteles e göre ideler evreni diye reel bir evren mevcut değildir. Bir nesneyi bilmek, onu önce bir kavram altında toplayıp daha sonra ise o nesnenin tikel özelliklerini tanımaktır. Bir objenin altına sokulduğu genel kavram zorunlu, tek tek özellikleri ise tesadüfidir. 1.3. Aristoteles‟e Göre Varlık ve Oluş Aristoteles‟e göre oluşun gerçekleşmesi için, biri nesnenin genel özelliklerini belirleyen ve değişmesi söz konusu olmayan, bir başka ifadeyle zorunlu olan şekil (form, suret) ve diğeri de varlığı zorunlu fakat değişmez olmayan ve dış tesirlerle belirlenen, imkan dahilinde bulunan madde gereklidir. Aristoteles dış dünyadaki gerçekliğin sürekli bir değişim halinde olduğunu gördüğü için, evrende sürekli bir oluş hali bulunduğunu da kabul etmiştir. Ancak bu değişime konu olan varlıkların, kendiliklerinden var olmaları mümkün değildir. Bu bakımdan Aristoteles, başlangıcı olmayan, yani ezeli olan ve aynı zamanda sonsuz olan şekilsiz bir ham maddeden söz etmektedir. Her oluşun temelini bu ham madde oluşturur. Empirik dünyada görülen varlıklar ise artık şekil kazanmış durumdadırlar ve bu empirik dünyada şekilsiz hiçbir madde bulunmamaktadır. Bu bakımdan ne maddesiz bir şekil düşünülebilir ne de şekilsiz bir madde. şekil de madde gibi sonsuzdur ve belli bir zamanda meydana gelmemiştir. Buradan da anlaşılmaktadır ki Aristoteles oluşun gerçekleşmesinde maddenin ve şeklin ezeliliğini kabul etmek suretiyle bunların yaratılmış birer varlık olmadıklarını öne sürmektedir. Oluş, daha önce de ifade edildiği gibi, bir imkan halinden gerçekliğe geçiştir. imkan, maddededir. Gerçeklik ise şekille olmaktadır. Aristoteles‟e göre alemdeki oluşu ilk defa harekete geçiren kuvvet, Tanrı‟dır. Madde ve şekil ezelidir, yaratılmamıştır, bir aradadır ama onlardan yeni varlıkların ortaya çıkmasına neden olan güç, Tanrı‟dır. Her oluşun başlangıcında Tanrı bulunduğu gibi, sonunda da Tanrı bulunmaktadır. Çünkü Tanrı tarafından harekete geçirilen oluş, Tanrı‟ya doğru dönen bir oluşu da içermektedir. Aristoteles‟e göre bütün varlıklara ilk hareketi vermesinden dolayı Tanrı “ilk muharrik”tir, ancak bu ilk muharrikin kendisi hareket etmez. Çünkü Tanrı‟nın da hareket edebilen bir varlık olduğu kabul edilecek olursa hareket eden ve harekete getiren sonsuz bir sebepler zinciri oluşur ki, o takdirde hareketin ilk sebebine ulaşma imkanı ortadan kalkar. İlk hareketi veren Tanrı‟nın verdiği bu hareket, artık sonsuz bir hüviyet kazanmaktadır. Hareket gibi Tanrı da sonsuzdur ancak Tanrı, aleme hareket kazandıran madde ve formdan daha yüce ve saf bir güçtür. İşte bu ilk hareketle başlayan oluş, organik ve inorganik varlıkların meydana gelmesini sağlar. Organik varlıklardaki oluş, bu varlıklardan yeni varlıklar meydana getirebilecek imkanı da (potansiyel) kendi cinsinden olan varlıklara aktarır ve böylece aynı cinsin devamlılığı sağlanır. İnsanlardaki ve hayvanlardaki durum böyledir. İnorganik varlıkların devamlılığı ise bir yapıcı veya sanatçının etkisiyle olur ki söz gelimi şekil alma imkanını bulunduran taştan bir heykelin meydana gelmesi, heykeltıraşın ona şekil kazandırmasıyla gerçekleşir. Alemdeki her oluş, bir harekettir ve her hareketin iki güdüsü bulunmaktadır. Bunlardan biri hareket eden, diğeri de harekete getiren güdüdür. Aristoteles doğadaki her gelişmenin ve oluşun belli bir amacı olduğunu kabul etmekte ve doğa hakkındaki açıklamalarını tamamen teleolojik bir temele oturtmaktadır. 1.3.1. Aristoteles‟te Dört Neden Teorisi Aristoteles‟in, oluşu açıklarken madde ve şekli birer neden olarak kabul ettiğini daha önce belirtmiştik. Bu iki temel nedenin yanına o gaye ve harekete geçiren nedeni de ilave edince, varlığın meydana gelişinde dört ana neden olduğu anlaşılmaktadır. Maddi neden, diğer üç nedenin temelinde olan ve bu olmaksızın diğer nedenlerin anlamsız olacağı asıl nedendir. Sözgelimi bir bitkinin meydana gelebilmesi için önce kendisini oluşturan hava, su, ısı, topraktan aldığı besin gibi maddi nedenlere ihtiyacı vardır. Bu maddi nedenler olmadan bitkinin somut bir varlığa sahip olması söz konusu olamaz. Şekil kazandıran (suri) neden. Bu neden, bitkinin tohumunda saklı olan ve o bitkinin ne tür bir şekil kazanacağını belirleyen ve onu diğer bitkilerden ayıran nedendir. Örneğin çınar da çam da birer ağaçtır. Ancak ikisinin şekli birbirinden farklıdır. hareket ettirici neden (muharrik neden) Bu tohumu meydana getirmiş olan daha önceki bir nedendir. Tohuma, tohumluktan çıkıp ağaç olmaya doğru giden hareket sürecini bu neden başlatır. gaye neden tohumun ve ağacın amacının ne olduğunu belirleyen nedendir. Zaten Aristoteles‟e göre evrende var olan her şey bir amaca doğru gitmektedir. Aslında evrenin tamamının bir amacı vardır ve her şeyin ulaşmak istediği gaye ise Tanrı‟dır. 1.3.2. Aristoteles‟ in Fizik Anlayışı Aristoteles de tıpkı Empedokles gibi, tabiatın inorganik olan toprak, hava, su ve ateĢten meydana geldiğini kabul etmektedir. Bu dört temel unsur (enasır-ı erbaa) değişik oranlarda bir araya gelerek bu kez bitki, hayvan ve insan gibi organik varlıkların meydana gelmesine neden olurlar. Aristoteles‟in bu konuda Empedokles‟ten bir farkı bulunmaktadır. Empedokles bu unsurların ezeli ve ebedi olduğunu kabul ederek, bunların varlıklarının bir başlangıcı olmadığı gibi yok da olmayacaklarını belirtirken, Aristoteles bu unsurların bazı ana vasıfları olduğunu düşünerek birbirlerine dönüşebileceklerini iddia etmektedir. Yani katı halde olan toprak suya, ateş de havaya dönüşebilir. Bu itibarla Aristoteles, dört unsurun sonsuz olmadıklarını kabul etmektedir. Aristoteles‟in fiziği nitelikçi (kalitatif- keyfiyetçi) bir fiziktir. meydana gelen varlıklar arasında birbirlerine dayanak olma özelliği de bulunmaktadır. Örneğin inorganik olan alem (toprak, hava, su, ateş) organik aleme göre madde; organik alem ise (bitki, hayvan, insan) inorganik aleme göre şekildir. 1.4. Aristoteles‟ in Evren Görüşü Aristoteles evreni, ay altı ve ay üstü olmak üzere iki kısma ayırmakta ve adeta ay‟ı iki evreni birbirinden ayıran bir sınır olarak görmektedir. Kalitatif fizik anlayışı gereği her iki evrenin farklı yapı ve nitelikte olduğunu kabul etmektedir. Ay üstü evren ether (İslam düşünürlerine göre esir) adı verilen bir maddeden oluşmuştur. Buradaki varlıklar nitelik olarak dört unsurdan farklı olduğu için hareketleri daireseldir. Aristoteles‟in bu varlıkların hareketlerini dairesel olarak düşünmesinin nedeni, başlangıç ve sonucunun bulunmayışı ve bunların mükemmel varlıklar olmalarından dolayıdır. Ay altı evrene gelince, burada bulunan varlıklar dört unsurun farklı ölçülerde bir araya gelmelerinden oluşan fiziksel varlıklardır. Ay altı varlıkların hareketleri düz harekettir. Çünkü hareketlerinin başlangıcı ve sonu bulunmaktadır. Burada bulunan varlıkların nitelikleri de bu dört unsur tarafından benimsenmektedir. Daha önce de belirtmiş olduğumuz gibi, yeryüzünde bulunan varlıklar dünya ve onda bulunan bitki, hayvan ve insanlardır. Bu varlıklar içerisinde en üstün konumda bulunan ise, Aristoteles‟e göre insandır. 1.5. Aristoteles‟in insan Görüşü Aristoteles‟e göre insan yeryüzünde mevcut diğer varlıklardan Tanrı‟ya en çok benzeyen ve yaklaşan varlık olmasıyla ayrılır. Çünkü insan akla sahip ve bu sayede de yeni bilgiler elde etmeye kabiliyetli bir varlıktır. Tanrı‟yı, varlığı, oluşu ve oluşun nedenlerini kavrayabilecek yegane varlık, insandır. İnsanı diğer canlı varlıklardan ayıran başka nitelikleri de bulunmaktadır. Bunlar, başını vücuduna paralel olarak, yukarıda ve dik tutması, bakışlarını uzaklara ve gökyüzüne çevirebilmesi, ellerini kullanabilmesi ve hepsinden önemlisi akla sahip olmasıdır. İnsan vücudu iç organlarının işleyişi bakımından da adeta evrenin küçük bir özetidir. İnsan hayvanlardan farklı olarak düşünebilen, düşündüklerini kelimelere aktarıp kendisini ifade edebilen bir varlıktır. Hayvanlarda ise anlamlı söz dizisi oluşturabilme özelliği yerine, sadece ses çıkarma özelliği bulunmaktadır. İnsan bu önemli özelliği sayesinde tek başına yaşayan varlık olmaktan çıkıp toplumsal bir varlık haline gelmektedir. Aristoteles bunu „zoon politikon‟ terimiyle karşılamaktadır. İnsan bu özelliği ile aile hayatı kurmakta, toplumsal bir kurum olarak devleti gerçekleştirmektedir. 1.6. Aristoteles‟ in Ruh Anlayışı Aristoteles‟e göre gökyüzündeki cisimler de dahil olmak üzere canlı olan tüm organizmalarda ruh bulunmaktadır. Çünkü Aristoteles ruhu, varlığı şekillendiren bir ilke olarak görmektedir. Beslenme, nefes alma, hareket etme hep ruhun birer fonksiyonu olarak görülmüştür. Aristoteles‟e göre her canlı organizmaya karşılık gelen bir ruh formu vardır ve her ruh formunun da o organizmayı belirleyen özellikleri bulunmaktadır. Bitkilerde bulunan ruh, „nebati (bitkisel) ruh‟tur. Bitkisel ruh, organik hayatın en alt basamağını meydana getirir. Bu ruh, bitkiye canlılık verdiği gibi onun beslenip büyümesini ve çoğalmasını da sağlar. Ruhun bir üst basamağı, hayvani ruhtur. Bitkisel ruh, adeta hayvani ruhun maddesi gibidir. Hayvani ruh ise bitkisel ruha göre şekil gibidir. Hayvani ruh, bitkisel ruhun özelliklerini taşıdığı gibi ilave olarak hareket ve algı niteliklerini de barındırır. Hayvan bu iki özellik sayesinde bir yerden bir yere gidebilir veya tehlikeyi algılayabilir. Aslında Aristoteles hayvani ruhu incelemekle, algının kendisini de incelemiştir. Buna göre bitkisel ruhta pasif bir algı bulunmaktadır. Hayvani ruhta ise, hayvanda bulunan kalpten dolayı aktif bir algı mekanizması vardır. Ruhun en yüksek formu insanda bulunanıdır. Bu ruh hayvani ruha nispetle şekil konumundadır. Bitkisel ve hayvani ruhlarda bulunan nitelikler insan ruhunda da bulunur. Çünkü bu ruhlara ait nitelikler insanın insanlıkla ilgili olan özelliklerini gerçekleştirmek için birer madde görevi görürler. Ancak insan ruhunu diğer ruhlardan ayıran akıl ve düĢünme gücü bitki ve hayvan ruhlarında bulunmaz. 1.7. Aristoteles‟in Ahlak Anlayışı Aristoteles insanın akıllı bir varlık olmasından hareketle, ahlak problemini bu yöntemle ele almıştır. Ona göre her varlık bir mükemmele, bir yetkinliğe doğru gitmektedir. Çünkü insan aktif aklıyla hayvanlardan ayrılmakta ve bilinçsiz bir biçimde hazzın vb. peşine koşmamaktadır. İnsanın sahip olduğu Logosa uygun olan eylemleri aynı zamanda erdeme de uygundur. Çünkü Aristoteles‟e göre erdem, akla uygun ve ölçülü hareket etmektir. Çünkü asıl mutluluk eudaimonia‟ya (ruhun dingin durumda olması) ulaşmaktır. Aristoteles‟e göre bu mutluluğa ulaĢmanın yolu, orta yolda olmaktır. İnsan bütün eylemlerinde ölçülü olmalı ve pozitif ve negatif yöndeki iki aşırı uçta bulunmaktan kaçınmalıdır. cömertlik, cimrilikle savurganlık arasındaki orta noktadır. Aristoteles bunu „altın orta‟ terimiyle de nitelemektedir. 1.8. Aristoteles‟ in Devlet Anlayışı Aristoteles de Platon gibi devlet konusunu müstakil bir eserde ele almakla bu konuyu ne kadar önemsediğini göstermiştir. Aristoteles‟in bu konuyla ilgili eserinin adı “Politika”dır. Bazı konularda Platon‟dan etkilenmişse de -örneğin eğitime verdiği önem konusunda- ideal devlet anlayışında Platon‟dan tamamen ayrılmıştır. Bazı felsefe tarihçilerine göre Aristoteles devlet konusunda da ahlak anlayışındaki gibi orta yolu benimsemiş ve sosyalizm ile individüalizm arasında bir toplum modeli düşünmüştür. Aristoteles de Platon gibi Yunan site (polis) devlet modelini kabul etmiş ve düşüncelerini küçük çaplı bir devlet üzerine kurgulamıştır. Yine Aristoteles de Platon gibi insanın toplumsal bir varlık olduğunu belirtmiş ve insanın tek başına yaşayamayacağını, mutlaka bir toplumun içinde bulunmasını zorunlu görmüştür. Aristoteles devlet anlayışında insanların uymak zorunda oldukları en önemli prensipler olarak ahlak ve adaleti öngörmektedir. Aristoteles düşüncelerini realist bir devlet biçiminden yana oluşturmuştur. Aristoteles‟in devlet anlayışında temelde iki grup insan bulunmaktadır: Hürler ve köleler. Hür insanlar yurttaşlıkla birlikte her tür hakka sahip iken, köleler yurttaşlık hakkına bile sahip değildir.insanlar ya hür olarak doğarlar veya köle olarak. Dolayısıyla hürlük de kölelik de doğaldır, sonradan meydana gelen bir yapı değildir. Aristoteles bu durumu ifade etmek üzere alaycı bir tavırla “kölelik, dokuma makineleri ne zaman kendi kendine kumaş dokumaya başlarlarsa, ancak o zaman kalkar” demektedir. Hürlere gelince, hürler de kendi aralarında üç sınıfa ayrılırlar: Fakirler, zenginler ve orta halliler. Bu üç sınıf da Platon‟un aksine mal, mülk edinebildikleri gibi, rahatlıkla aile de kurabilirler. Ancak ekonomik gücü elinde tutan sınıf bu üç sınıftan ayrı olarak, köylüler, satıcı ve işçilerdir. Aristoteles‟e göre üç çeşit devlet şekli ile karşılaşılır. Bunlar monarşi, aristokrasi ve demokrasidir. Bu üç yönetim şeklinin de iyi ve kötü tarafları bulunabilir. Her biri ne tam iyi ne de tam kötü kabul edilebilir. iyi bir devlet şekli yurttaşlarının mutluluğunu ve iyiliğini gözeten bir anlayışa sahip olan devlet olduğuna göre, devleti yöneten kişi bu ilkeyi göz önünde bulundurduğunda hangi yönetim biçimi olursa olsun iyidir. 1.9. Aristoteles‟ in Sanat Anlayışı Aristoteles sanatla ilgili olarak şiiri konu alan Poetika ve hitabeti konu alan Retorika isimli eserleri yazmıştır. Aristoteles‟e göre sanat ise Platon‟un dediği gibi bir taklit (mimesis) işidir. Aristoteles‟e göre sanatın amacı da ruhun arındırılması, ferahlatılması anlamında olan katharsistir. Sanat sayesinde insan huzur bulur ve kendini tanır. 1.10. Peripatos Okulu Aristoteles tarafından kurulan okulun adı Lycee‟dir (lise). Ancak Aristoteles felsefesini, onun bilim anlayışını takip edenlere Peripatoscular denmiştir. Aristoteles derslerini yürüyerek anlattığı için bu yönteme nispetle, „yürüyenler‟ anlamında bu isim verilmiştir. Onun felsefi görüşleri ve ansiklopedik bilim anlayışını devam ettiren birçok filozof yetişmiştir. İslam Dünyası‟nda da Kindi, Farabi, İbni Sina ve İbni Rüşd Peripatosçu olarak bilinir. Bunun karşılığı olarak da Meşşaiyyun (yürüyenler) ifadesi kullanılmıştır. alıntıdır |
Cevap: Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 5.ÜNiTE 1. HELENİSTİK DÖNEM- ROMA FELSEFESi Yunan felsefesinin mistik bir karaktere bürünmesine de yol açmış, böylece dini düşünceye tekrar yer verilir olmuştur. İşte bu farklı anlayışların bir araya gelmeleriyle oluşan felsefi akıma Helenizm denilmektedir. Bu kez filozoflar Roma İmparatorluğu tarafından takibe uğramış ve doğal olarak Roma‟nın uzak sınırlarına doğru itilmişlerdir. Bu uzak sınırlarda iskenderiye‟de, Antakya‟da, Cündişapur‟da, Harran‟da, Rodos‟ta, Bergama‟da, Tarsus‟ta… felsefe okulları açılmış ve Helenistik dönem filozofları buralarda felsefelerini geliştirmişlerdir. Hatta Aristoteles‟in bilim sınıflaması bu dönemde kendini göstermiş ve felsefeden ayrı olarak tabiat bilimleri, gök bilimi gibi ayrı bilim kolları da gelişmiştir. Diğer yandan Roma İmparatorluğu‟nun baskısı yüzünden mistik anlayışlar gelişmiş, dış dünyada mutluluğa ulaşamayan insan, kendi içine dönerek mutluluğu kendi iç dünyasında bulmaya çalışmıştır. Böylece Yunan felsefesinin son dönemdeki çabası yaşam bilgeliği üzerine yoğunlaşmıştır. ahlakın bu dönemde önem kazanmasının nedeni: Bu dönemde insanın yaşamının amacı, yaşam karşısındaki tutumu, var oluş amacı ve ödevinin ne olduğu ele alınmıştır. Bir taraftan felsefi yöntem, diğer taraftan dini anlayışların etkili olması, kimi filozofların şüpheci bir tavır takınmalarına da neden olmuş ve bu dönemde şüpheci (septik) felsefeler de ortaya çıkmıştır. Bu döneme damgasını vuran bir başka anlayış da dindir. Özellikle Plotinus‟un dini ögelerden yararlanarak oluşturduğu felsefesi ortaçağ boyunca İslam Düşüncesi‟ni de etkilemiştir. Sonuç olarak Helenistik felsefeyi üç döneme ayırmak mümkündür: Ahlak felsefesi, septik felsefe ve din felsefesi. 1.2. Helenistik Dönem Ahlak Felsefesi Bunlardan ilki sütunlu mekanlarda ders yaptıklarından dolayı Stoa diye isimlendirilen okul, ikincisi de kurucusunun adıyla tanınan Epiküros okuludur.Ortak görüşleri ise, bilge kişi idealini taşımaları ve insanı, hayatı anlama çabası içinde gören, birer hayat filozofu gibi değerlendirmeleridir. Stoalılara göre bilge kişi aşırı isteklerini yenmiş olan, hayat karşısında olduğu gibi ölüm karşısında da ilgisiz kalabilen insandır. Epikürosçulara göre ise bilge kişi, ruhunu dinginliğe erdirmiş, hiçbir şey karşısında sarsılmayan insandır. 1.2.1. Stoa Okulu Kıbrıslı Zenon tarafından kurulan bu okul Helenistik dönemin önemli düşünce hareketlerinden birini temsil eder. Stoa Okulu, felsefenin görevinin insanı mutluluğa eriştirmek olduğu kanaatindedir. Mutluluğun dıştan gelen etkilerle veya kaderle ilgili olmayıp insanın kendi elinde olduğunu, insanın kendi kendini mutlu edebileceğini iddia eder. Stoa ahlakı erdem ve mutluluğu insanın iç huzuru ve hürriyetinde bulur. Stoa ahlak anlayışı idealist bir karaktere sahiptir. Bireyi hem kendine hem de içinde yaşadığı topluma karşı dürüst olmaya davet eden Stoa felsefesi, Eski Stoa (M. Ö. 300- 130), Orta Stoa (M. Ö. 130-50), Roma Stoası (M.Ö. 50- M. S. 3. yüzyıl) olmak üzere üç kısma ayrılmıştır. 1.2.1.1. Eski Stoa İlk dil felsefesinin Zenon tarafından yapıldığı söylenebilir. Herakleitos gibi Logos‟un alemde içkin olduğunu belirten Zenon, evrende sürekli bir değişim olduğunu, insanın da evren aklı olan „logos‟a sahip yegane varlık olduğunu belirterek, insan aklının, logosla aynı yapıya sahip olduğunu, dolayısıyla da insanın evrene egemen olma düşüncesinin buradan ortaya çıktığını belirtmektedir. Onun bu düşüncelerinden hareket eden sonraki dönem Stoalıları Aristoteles‟in “pasif madde” ve “aktif prensip” anlayışlarını da kabul ederek yeni bir fizik anlayışı geliştirmişlerdir. Stoa mektebi de varlıkların temelinde birisi aktif prensip yani logos, diğeri de pasif ve vasıfsız madde olmak üzere iki ana güdü kabul ederler. Logos aynı zamanda Tanrı‟dır. Gerçekliği bulunan her şeyin, maddi olduğunu iddia ettiklerinden dolayı Tanrı‟nın da çok ince ve görünmeyen bir madde olduğunu savunmuşlardır. Böylece Aristoteles‟in düalist anlayışının yerini materyalist bir monizm almıştır. Stoa Okulu Herakleitos gibi arke olarak ateşi kabul etmektedirler. Onlara göre her şey asli ateşten gelmiştir ve yine ona dönecektir. Ancak Stoa Okulu reenkarnasyon anlayışını, Pytagoras‟tan farklı olarak, bu yeniden enkarne olmayı da düzenleyen logosa bağlamaktadır. Bir başka ifadeyle, bu kısır döngüyü idare eden logostur. 1.2.1.2. Eski Stoa Okulunun Bilgi Görüşü Stoa Okulu bir taraftan tecrübeye dayalı olmayan, doğuştan gelen kavramların varlığını, bir yandan da tecrübelerle elde edilen bilgileri kabul ederler. 1.2.1.3. Eski Stoa Okulunun Psikolojisi Stoa‟nın ruh anlayışı da materyalisttir. Çünkü insan ruhu çok ince ve görünmez olan logostan bir parçadır ve logos saydam ve görünmez bir maddedir. Duyu organları ve konuşma gücü de ruhun bölümlerinden sayılmıştır. Ruhun asıl düşünen ve hüküm veren yönü “hegemonikon” adı verilen bölümdür. 1.2.1.4. Eski Stoa Okulunun Ahlak Anlayışı Stoa ahlakı, İlkçağ felsefesi ahlak anlayışının genel karakterine uygun olarak mutluluk üzerine kurgulanmıştır. Erdem, bilge insanların elde edebileceği bir şeydir. Bilgisiz olanlar, erdeme asla ulaşamayacakları için, mutsuz olmaya mahkumdurlar. Bilge olabilmek ise, insanın, tabiatın bir parçası olduğunu bilmesi ve tabiatta var olan kanuna uygun yaşamasıdır. Yani bilge kişi, bütün aşırı istek ve tutkulardan arınmış, logosun (Tanrı‟nın) kendisi için takdir ettiği kaderi yaşayan kişidir.eski Stoa Okulu‟nun ahlak anlayışı, rasyonalist, eudaimonist ve individualisttir. Eski Stoa insanın tabiata uygun yaşaması gerektiğini, çünkü insanın, tabiatın bir parçası olması yüzünden tabiatla aynı yapıya sahip olduğunu, dolayısıyla insan ve tabiatın aynı kanuna (logos) bağlı olmaları nedeniyle, farklı bir iyi ya da kötü kabul etmemişler ve insanları, doğaya uygun yaşayan ve dolayısıyla mutluluğu elde edebilen akıllı ve bilgeler ve bunu başaramayan akılsız ve bilge olmayanlar diye ikiye ayırmışlardı. Eski Stoa Okulu‟ nun Devlet Felsefesi Düşünce tarihinde ilk defa sistematik olarak dünya vatandaşlığı anlayışını ortaya atan, Stoalılardır. Böylece Stoalılar, kozmopolit bir devlet teorisi ortaya atmışlar.stoa lılara göre insanlar yalnızca bilge olanlar ve olmayanlar diye sınıflandırılabilirler. Stoa‟ya göre gerçekten bir dünya devleti mümkündür. 1.3. Epikürizm Epiküros‟un temel felsefesi, insanın başlı başına bir değer olduğunu, kendisi ile yetinebileceğini ve insanın kendini mutlu edebileceğini kabul etmesidir. 1.3.1. Epiküros‟ un Fizik Anlayışı Epiküros doğa anlayışında Demokritos‟un atom teorisini kabul etmektedir. Yani atomlar ezeli ve ebedidirler. Varlık bakımından atomlar öncesiz ve sonrasız olduklarından dolayı, hareket bakımından da öncesiz ve sonrasızdırlar. Epiküros‟a göre atomların hepsi sürekli aynı hızla hareket ederler. Buna göre evrende mekanik bir zorunluluk vardır. Ancak bu zorunluluk mutlak değildir. 1.3.2. Epiküros‟ un Bilgi Teorisi Epiküros, varlık anlayışında Demokritos‟a dayandığı için, bilgi anlayışında da maddeci bir tavır takınmıştır. Bu bakımdan o, duyumcu ve tecrübecidir. 1.3.3. Epiküros‟un Ahlak Anlayışı Epiküros‟un ahlak felsefesi, İlkçağ‟ın karakteristik ahlak anlayışına uygun olarak eudaimonisttir. Epiküros‟a göre insanın dünyadaki tek amacı, dingin bir ruhla mutlu bir hayat sürmektir. Bu nedenle Epiküros‟a göre ne reenkarnasyon, ne de ölüm sonrası bir ölümsüzlük söz konusudur. Dolayısıyla „ben varken ölüm yok, ölüm varken de ben yokum‟ diyerek, ölümden korkmanın gereksiz olduğunu ifade etmektedir. Bu bağlamda Epiküros‟a göre insan, sonraları hedonizmin temel önermesi haline gelen, acıdan kaçan hazza yönelen bir varlıktır. ona göre Hazlar, tensel ve tinsel olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. ona göre: kısa süreli hazlar, uzun süreli acılara neden olurlar. insan, her türlü hırstan ve aşırı hazdan kaçınmalıdır. Epiküros‟a göre insanı mutlu edecek en önemli haz, dostluktan doğmaktadır. bir materyalist olarak Epiküros, etik açıdan eudaimonist, rasyonalist ve individualisttir. 1.4. Orta Stoa Orta Stoa dönemi felsefesinin en önemli şahsiyeti, Stoa felsefesine yeni bir ruh veren Rodoslu Panaitios‟dur 1.4.1. Panaitios‟ un Evren, insan ve Ruh Görüşü Panaitios‟un evren görüşü Zenon‟un logos anlayışına dayanır. Buna göre logos bütün evreni idare eder ve bütün varlıkları şekillendirir. Panaitios‟a göre evren üstün bir düzene göre uyumlu bir bütünlük içerisinde noksansız olarak meydana gelmiştir. Evren belli zaman aralıkları içerisinde yok olup yeniden meydana gelen bir döngüde devam etmeyip, sonsuz bir yapıya sahiptir. Ne bedensiz bir ruh ne de ruhsuz bir beden düşünülebilir. nsan, kozmos ve Tanrı bilgisine de duyu organları ile ulaşır. Beden de ruhsuz düşünülemez. PANAİTİOS, RUHUN BEDENDEN ÖNCE VAR OLMADIĞI GİBİ, BEDENİN YOK OLMASINDAN SONRA DA YAŞAMAYACAĞINI KABUL EDER. Bu düşüncesiyle Panaitios bütün Yunan düşünürleri arasında insan varlığını bir bütün olarak göz önünde tutan ilk filozof olmuştur. Bu bakımdan ilk bilinçli monisttir.Panaitios, akıl ile ruhun irrasyonel güçlerini birbirinden ayırmayı denemiştir. insan, ruhun aşırı istek ve zorlamalarını akıl ile yenmeyi bildiği sürece kendini yetiştirebilir ve ruh huzuruna erişip mutlu olabilir. Panaitios, insanın irade hürriyetini, tıpkı Platon ve Aristoteles gibi, kabul eder. Tanrı hakkında bilgiye sahip olan tek varlık insandır görüşünü savunur. 1.4.2. Panaitios‟ un Ahlak Anlayışı Panaitios‟a göre insan, birincisi kendisini insan yapan, yani diğer insanlarla aynı olan ve ikincisi de yalnızca kendine özgü olan iki yönlü özelliğe sahip bir varlıktır. her ferdin bir iç uyum ve ruh huzuruna ulaşmış olması gerekir der. Tabiat her insana ayrı bir yetenek vermiştir. İnsan çalışarak bu kendine özgü yeteneklerini geliştirebilir, hatta geliştirmek zorundadır. 1.4.3. Panaitios‟un Devlet Anlayışı Yani Panaitios, kendi devleti olan Yunanistan‟ı da egemenliği altına almasına rağmen, Roma imparatorluğu‟nun bir dünya devleti olduğunu kabul etmektedir. alıntıdır |
Cevap: Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 6.ÜNiTE ORTA STOA VE ŞÜPHECİLİK 1. Poseidonios (M. Ö. 135-51) Atina‟da bulunduğu sıralarda Orta Stoa‟ya mensup Panaitios‟un en meşhur öğrencilerinden biridir. bilgi sahibi olduğu alanlar arasında astronomi, fizik, coğrafya ve tarih de bulunmaktadır. Coğrafya konusundaki bilgisine dayanarak dünyanın yüzölçümünü hesaplamışsa da sonradan bu hesaplamanın yanlış olduğu anlaşılmıştır. Fakat bu yanlışlığa rağmen onun bu araştırması dünya tarihi bakımından oldukça önemli bir sonuç doğurmuştur. Uzun yıllar sonra bu hesaplamayı dikkate alan Christoph Colomb, bir dünya yolculuğuna çıkmış ve tesadüfen de olsa Amerika kıtasını keşfetmiştir. 1.1. Poseidonius‟ un Evren GörüŞü Poseidonius‟nun en dikkate değer yönlerinden birisi, bilimsel çalışmalarının yanında mistik eğilimlerinin de bulunması, bilimsel düşüncelerini mitoslar ve halk inançlarıyla uzlaştırma çabasında olmasıdır. Poseidonius, Tanrı ile insan arasındaki alanın insanüstü varlıklar olarak düşündüğü daimon‟larla dolu olduğunu düşünmüştür. Daimonlar Tanrı ile insan arasında ruhani varlıklar olup, insanın Tanrı‟yla olan bağını sağlarlar.ONA GÖRE: Evren büyük bir organizmadır. 1.2. Poseidonius‟ un insan Görüşü ve Psikolojisi Poseidonius, psikoloji ve insan öğretisinde kendi ekolü olan Eski Stoa‟dan ayrılarak, Platon-Aristoteles çizgisinde bir düşünce geliştirmiştir. İnsanın akla dayalı bir Tanrısal yönü, bir de duyusal güçlerine dayalı hayvani (diğer canlılarla ortak) yönü bulunmaktadır. Bu iki güç arasında bir mücadele vardır. beden Poseidonius‟a göre değersizdir. Poseidonius,ruhun bedene bağlı olmadığını, sonradan bedene girdiği gibi, bedenin ölümüyle de yaşamaya devam edeceğini, başka bir ifadeyle ezeli ve ebedi olduğunu kabul etmektedir. Hatta Poseidonius, dünyanın yok olup tekrar kurulacağını, bu süreçte ruhun kaybolmayacağını, dünyanın yok olmasından sonra bir temizlik sürecinden geçip, Tanrısal olana yükselip burada her şeyin tam bilgisini öğrenip, sonsuza değin mutlu bir şekilde yaşayacağını savunmaktadır. 1.3. Poseidonius‟un Ahlak Görüşü: Ruhun akıllı yönünün, duygusal yönüne hakim olamaması durumunda insan yanlışa düşer ve mutsuz olur. Aklın duygulara egemen olması durumunda ise insan bilge ve mutlu olur. 2. Yeni Stoa (Romalı Stoalılar) Orta Stoa‟nın önemli düşünürü olan Panaitios‟un etkisi, Yeni Stoa dönemi filozofları olan Seneca, Epiktetos ve Marcus Aurelius üzerinde görülmüştür. Seneca bir eğitimci olup İmparator Neron‟un eğitiminde oldukça önemli bir rol oynamıştır. Ancak sonuçta Neron tarafından öldürülmüştür. Epiktetos, azatlı bir köledir. Aurelius ise Roma İmparatoru‟dur. Görülüyor ki Yeni Stoa dönemi olarak adlandırılan Romalı Stoalılar, farklı sosyal tabakalara mensupturlar. 2.1. Seneca ( 3-65) İspanya‟da doğup Roma‟da ölmüştür. Bilgisi ve etkili konuşmaları nedeniyle Roma‟da büyük şöhret sağlayınca kıskançlık yüzünden takibata maruz kalıp Korsika‟ ya sürülmüştür. Ona göre doğa olaylarının kaynağında Tanrı vardır. Bu nedenle gözlemle anlaşılabilen bu olayların aslında yalnızca birer görüntü olabileceği de unutulmamalıdır. Tanrı‟ya bağlılığın aracı ise sevgidir. Bu sevgi doğaya egemen olan tanrısal yasayı kavramayı, bütün olayların arkasında tanrısal erkin bulunduğunu görmeyi sağlar. Seneca felsefeyi mantık, ahlak ve fizik olmak üzere üçe ayırmaktadır. Seneca‟ya göre ruh, diğer bazı filozofların düşündükleri gibi soyut değil çok ince atomlardan oluşan bir maddedir. Ölüm ise yok olmak değil, ölümsüzlüğe ulaşmaktır. Çünkü ölen, Tanrısal boyutu olan ruh değil sadece bedendir. Bu yüzden insan, ölüm korkusu duyarak mutsuz olmamalıdır. Seneca‟ya göre ahlak, insana nasıl mutlu olunacağını gösteren, pratik bir yaşama öğretisidir. Eserlerinde birçok ahlaki içerikli özdeyiş bulunan Seneca‟dan bir özdeyiş almak gerekirse, Tanrım, Bana değiştirebileceğim şeyleri değiştirmek için cesaret, Değiştiremeyeceğim şeyleri kabul etmem için metanet, Her ikisi arasındaki farkı bilmek için de akıl ver ... 2.2. Epiktetos (50- 130) Azad edilmiş bir köle olan Epiktetos‟un felsefesi özgürlük, ilahi inayet, insanlık ve ahlak düşüncesine dayanır. Epiktetos‟a göre, bir insana başka bir insan zarar veremez, ona yalnızca kendisi zarar verebilir. Epiktetos‟a göre insanlar, toplumlarını ve yaşamlarını Tanrı‟nın iradesine göre yönetmeye çalışmalıdır. Epiktetos, ahlak anlayışında iki temel kural belirlemiştir. Ona göre, iradenin dışında kendinde iyi veya kötü yoktur. Bu yüzden olayları belirlemeye ve yönetmeye çalışmak yerine onları bilgece, olduğu gibi kabul etmek gerekmektedir. Epiktetos bilgeliğe çok önem vermekte ve felsefesini aslında bunun üzerine kurmaktadır. Ona göre bilgelik, insanın doğaya uygun yaşaması, doğal olana uyum sağlamasıyla elde edilir. Epiktetos‟un bu anlayışına göre, insan bir sahnedeki aktöre benzemektedir. Dünya ve dünyanın tarihiyle ilgili bu dramda, insan yalnızca bir oyuncudur.insan hiçbir şeyi değiştiremez. Onun kontrol edebileceği tek bir şey vardır: Kendi tavrı ve tutkuları.O, mutlu olmak için verilenle yetinmeli, başkalarının elindekilerden dolayı kıskançlık duymamalı, Tanrı‟nın kendisi için takdir ettiği şeylerden dolayı şikâyetçi olmamalıdır. Öyleyse, yapılması gereken, insanın tutkularına hakim olması ve onlar karşısında yenilmeyerek bağımsızlaşmasıdır. Bu ise bilgelikle mümkündür. 2.3. Marcus Aurelius (121-180) Marcus Aurelius Roma İmparatorluğu‟nu 161 yılından 180 yılına kadar yönetmiş olan en etkili Stoacı filozoflardan biridir. Katılmış olduğu savaşlar sırasında “Kendi Kendine Düşünceler” isimli eserini yazmıştır. Aurelius‟a göre her birey kendini görev başında olan bir asker gibi, yani komutanından aldığı emri yerine getirmesi gereken bir asker gibi anlamalı ve kendisine verilen her türlü görevi layıkıyla yerine getirmelidir. Kendisine verilen görevin doğru olup olmadığını tartışmaya hakkı yoktur. 2.4. Septikler (şüpheciler) Şüpheci felsefe, bilginin imkanı sorusunun bir sonucudur. Neyi ne kadar bilebiliriz? Bu soruya çeşitli ekoller net cevap verirken, kesin cevap veremeyen septikler, bilgi konusunda yeni bir ekolün ortaya çıkışına neden olmuşlardır. Bu ekolün ana hatlarını çizen düşünür, Pyrrhon‟dur. Şüpheci felsefe üç kısımda değerlendirilebilir. Bunlar eski şüpheciler, akademi şüpheciliği ve duyumcu şüpheciliktir. 2.4.1. Eski şüpheciler 2.4.1.1. Pyrrhon (M. Ö. 360- 270) Aristoteles‟in çağdaşı olan Pyrrhon, bilgi teorisini bilim ve felsefenin esası olarak göz önünde tutar. Fakat bilgi konusunda agnostik bir tavır takınır. Ona göre, varlıkların özünü hiçbir şekilde bilemeyiz. Bilgi konusunda her sorunun birbiriyle zıt olan iki cevabı olabilir. örneğin ruhun var olduğu da söylenebilir, olmadığı da. Öyleyse doğrusu hangisidir? Pyrrhon‟a göre bu iki farklı düşünceden hangisinin doğru olduğu konusunda kesin bir cevap verilemez.Çünkü Pyrrhon‟a göre bilge kişi „ataraxie‟ya‟ya ulaşmış kişidir. Bu ise ruh dinginliği anlamına gelmektedir. Pyrrhon‟dan itibaren kesin hükümden kaçınmaya „epoche‟ adı verilmektedir. Epoche insanın evrende olup biten şeyler karşısında olduğu gibi, kendi kaderi karşısında da sarsılmaması demektir. 2.4.1.2. Timon (M. Ö. 320-230) Pyrrhon‟un öğrencisi olan Timon da aslında insanı mutlu kılacak ve onu mutluluğa götürecek yolu aramıştır. Ona göre mutluluğa ulaşmak isteyen kişi, varlık karşısında şu üç hususu göz önünde bulundurmak zorundadır: 1- Nesnelerin gerçek yapısı nedir? Nesnelerin gerçek yapısı kavranamaz (akatlepsia). 2- Nesneler karşısındaki durumumuz ne olmalıdır? Nesneler karşısında yargıdan kaçınmak gerekir (epoche). 3- Nesneler karşısında doğru bir duruştan ne kazanırız? Sarsılmazlığı kazanırız (ataraxia). 2.4.2. Akademi şüpheciliği Timon‟un felsefesinden etkilenen Arkesilaos‟la (M. Ö. 316-241) birlikte şüphecilik akademi çevresinde geniş bir tesir uyandırmıştır. Arkesilaos da gerek duyularla gerek akılla elde edilen bilgilerin doğruluğundan şüphe eder ve hakikate ulaşmak için hiçbir kriterin bulunmadığını ileri sürer. Sokrates‟in “bildiğim bir şey varsa, o da hiçbir şey bilmediğimdir” sözünden hareketle, Arkesilaos“bilmediğimi bile kesin olarak bilmiyorum” demiştir. Bu okulun diğer önemli temsilcisi olan Karneades (M. Ö. 214-129) ise Sofistler gibi her tür konuyu tartışmaya açabilecek bir yapıdadır. Karneades güvenilecek doğru bir bilginin bulunmadığını, duyu algılarının bile rölatif olduğunu, bu bakımdan akla hiç güvenilemeyeceğini, çünkü aklın çeşitli çelişkilere ve safsatalara götürdüğünü iddia etmiştir. Karneades benzer düşünceleri ahlak alanında da ileri sürer. Mutlak bir iyinin ve mutlak bir kötünün bulunmadığını, iyi, kötü, haklı, haksız gibi değerlerin milletlere göre değişkenlik gösterdiğini savunarak, pozitif bir ahlakı tenkit eder. Eğer mutlak bir iyi veya kötü bulunsaydı, dünya yüzünde farklı milletlerin farklı iyi ya da kötülerine rastlanmazdı. 2.4.3. Duyumcu şüphecilik Arkesilaos ve Karneades‟ten iki yüzyıl sonra doğan bu akımın en önemli temsilcileri Ainesidemos (miladi ilk yıllar) ve Sextus Empricus‟tur. Ainesidemos göre bilgimiz ya algı ya da akıldan meydana gelir. Sextus Emprikus da bilgi felsefesini: a- Aynı şeyler farklı insanlarda farklı etkiler oluşturur, b- duyu bakımından insanların yaratılışları farklıdır, c- içinde bulunulan şartlara göre algılar değişkenlik gösterir. demiştir. 3.1. Philon (M. Ö. 25- M. S. 50) İnanç olarak Yahudiliği benimsemiş olan Philon, Yunan felsefesi ve özellikle Platon‟un görüşleri ile Yahudi inançlarını uzlaştırmayı deneyerek Tevrat‟ı ve Yahudi ilahiyatını Platon felsefesine göre yorumlamaya çalışmıştır. Philon, Platon‟un tüm varlıkların asılları olarak kabul ettiği, gerçekliklerine inandığı idelerin, Tanrı‟nın düşünceleri olduğunu ve onun ruhunda saklı olarak bulunduğunu kabul eder. Tanrı‟nın yaratıcı olduğuna inanan Philon, ideleri, Tanrı‟nın düşünmesi sonucunda belirlediğini kabul eder. Dolayısıyla hem ideler Tanrı‟nın yaratmalarıdır, hem de evren, idelere göre Tanrı tarafından yaratılmıştır. Böylece felsefe tarihindeki ilk ciddi din-felsefe uzlaştırması Philon tarafından uygulanmıştır. alıntıdır |
Cevap: Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 7.ÜNİTE 1. Yeni Platonculuk 1.1. Plotinus (203-270) Doğu mistisizmi ile Pythagoras mistisizmini bir araya getiren Yeni Platonculuk, İlkçağ‟ın sonlarının en önemli fikir akımıdır. Yeni Eflatunculuğun kurucusu Plotinus, Ammonius Saccas‟ın öğrencisidir. Hem isimlerdeki benzerlikten, hem de Plotinus‟un fikirlerini Platon‟a dayandırarak oluşturmasından dolayı, bu akım New Platonizm yani Yeni Platonculuk (Yeni Eflatunculuk) olarak tanınmış ve bu adla şöhret bulmuştur. Plotinus hakkındaki en sağlıklı bilgiler öğrencisi Porphyrius tarafından aktarılmaktadır. Buna göre Plotinus Mısır‟da doğmuştur. 28 yaşında iken felsefeye merak sarmış ve İskenderiye‟ye giderek Ammonius Saccas‟tan dersler alıp, onun öğrencisi olmuştur. Her biri dokuz bölümden oluşan ve altı ayrı kitaptan ibaret olan Enneades (Dokuzlar), onun başlıca eseridir. Plotinus‟un eserleri incelendiğinde görülen, onun materyalizme karşı olduğu ve idealist bir tavır sergilediğidir. Stoa okulunun genel karakteristiği olan maddeci anlayış Plotinus tarafından reddedilmiş, buna karşılık Platon tarafından ortaya konulan ruhçu ve idealist yaklaşım kabul görmüştür. 1.1.1. Plotinus‟un Tanrı Anlayışı Tanrı‟nın mutlak ve değişmez bir birlik olduğunu, çokluk ve değişikliğin ise Tanrı‟nın etkisiyle ortaya çıktığını kabul etmiştir. Plotinus‟a göre Tanrı ilk varlıktır ve bir olandır. Bu yüce varlık bütün zıtlıkların ve sınırlı belirlemelerin üstünde olandır ve O kavramlarla anlatılamaz. O, tam olarak belirlenemediği için, bilinmesi de bilinen bilgi yollarıyla değil, sezgiyle mümkündür. Bu da ancak bir vecd halinde söz konusu olabilir. 1.1.2. Plotinus‟ un Varlık Anlayışı Plotinus‟a göre, varlığın kaynağı Tanrı‟dır. Bütün evren bu en üstün kuvvetten meydana gelir. Fakat bu meydana gelme Tanrı‟nın bölünmesi veya kısımlara ayrılmasıyla değil, Tanrı‟dan bir taşma (sudur) yoluyla olmaktadır. Sudur ise zorunlulukla olmaktadır. Plotinus, evrenin Tanrı‟dan taşmasını, ışığın güneşten çıkmasına benzetmektedir. Plotinus‟a göre varlıklar Tanrı‟dan hiyerarşik olarak taşmaktadır. “Bir‟den yalnız bir sudur eder”. Tanrı‟dan taşan bu ilk varlıktan meydana gelir ki bu ilk taşan varlık, „Nus‟ ya da „geist‟ olarak isimlendirilir. Nus karşısında ruh pasiftir. Düşünme, bir yaratma gibi anlaşılmalıdır. Yani Tanrı‟nın kendini düşünmesi, kendisinden başka varlıklar meydana getirmesi anlamını taşır. 1.1.3. Plotinus‟ un Ruh ve Madde Görüşü Plotinus‟a göre önce bir evren ruhu vardır. Çünkü ona göre ruh ne bir cisim ne de bir kuvvettir; o varlığını Tanrı‟dan alan özel bir cevher ve özdür. Bu bakımdan ruh cisimden tamamen farklı bir yapıda olup bedeni düzenleyen, ona kişilik kazandıran ve bedendeki bütünlüğü sağlayan bir güçtür. Ruh olmasaydı bedende ne bir hareket ne de oluş söz konusu olurdu; beden dağılıp giderdi. Beden ölümlüdür buna karşılık ruh ölümsüzdür ve kendiliğinden bir birliktir. Plotinus ruhun ölümsüzlüğünü reenkarnasyon teorisiyle açıklar. Bir bedenden ayrılan ruh, varlığını devam ettirmek için başka bir beden arar, girdiği yeni bedende tekrar dünyaya gelir ve varlığını devam ettirir. Ancak ruhun asıl hedefi bedenden tamamen kurtulup, tümel ruha dönmek, saf ruh haline gelmektir. Alem ruhunun bir parçası olan ruhun bedene girmesi, aslında bir cezalandırmadır. BPlotinus, varlığı iyi olarak nitelemekte, maddeyi ise kötü olarak kabul etmektedir. Buradaki kötülük, iyinin eksikliği veya iyinin olmayışıdır. Plotinus‟a göre, „Tanrı‟, „varlık‟ ve „iyi‟ aynı şey demek olduğu için madde,iyi‟nin bulunmayışıdır. Madde, iyinin yokluğu demektir, yani madde, kötüdür; varlığın yokluğu demektir. 1.1.4. Plotinus‟ un Bilgi Görüşü Plotinus‟ a göre insanda, her varlık tabakasını anlayabilecek bilgi melekeleri vardır. insan, cisimler dünyasını, duyularıyla algılayarak, ruh alemini, kendi ruhuyla, ideler alemini ise aklıyla bilir. 1.1.5. Plotinus‟ un Estetik Anlayışı Plotinus felsefesinde güzellik kavramının dolayısıyla da estetiğin önemli bir yeri vardır. Onun felsefesi, metafizik bir estetik üzerine kurulmuştur. Plotinus‟un estetiği Platon estetiği gibi idealist yapılıdır. Plotinus‟a göre, „kendinde‟ güzel olan tek şey ruhtur. 2. Ortaçağ Felsefesi 2.1. Genel Özellikleri Ortaçağ felsefesi mutluluğu bu dünyada değil, öbür dünyada öngörmektedir. Çünkü Hıristiyanlıkta asli günah anlayışı bulunmaktadır. Bu günahtan arınmak için vaftiz yoluyla başlayan ve ahiretteki mutluluğu hedefleyen bir din anlayışı geliştirilmiştir. Ortaçağ filozoflarının tamamı rahip, piskopos, papaz gibi din adamlarından meydana gelmiştir. Dolayısıyla da kiliseyi hem bir dini kurum hem de bu dini kurumun öğretilerini şekillendiren bir felsefi merkez gibi düşünmüşlerdir. Ortaçağ felsefesinin temel kavramı Tanrı‟dır. Üretilen bütün düşünceler ise bu kavramla ilişkilidir. Bu dönemde felsefe daha çok Hıristiyan tezlerini temellendirmek ve açıklamak için bir araç olarak düşünülmüştür ve dinsel olanın dışına çıkılmasına ya da Hıristiyanlığa uygun olmadığı düşünülen bir felsefi üretime izin verilmemiştir. Ortaçağ felsefesinin buna bağlı olarak önemli bir özelliği de dini otoritelerin ortaya koyduğu düşünceler aşılamayacağına veya değiştirilemeyeceğine göre, felsefenin görevi bu düşünceleri aktarmaktan ibarettir ki buna Skolastik felsefe veya okul felsefesi denmektedir. Bu felsefeyi oluşturanlar, din adamları olduğu için de aynı zamanda Patristik felsefe olarak da isimlendirilmiştir. Bütün bunlara rağmen Ortaçağ felsefesinin beslendiği kaynak, büyük ölçüde İlkçağ düşüncesi, özellikle de Aristoteles ve Platon‟dur. Gnosis, eski Yunancada sezgi veya irfan yoluyla edinilen bilgi anlamında olup Gnostisizm ise Tanrısal, mutlak bilgiye bir anlık aydınlanmayla, sezgiyle ulaşılabileceğini ileri süren bir dinsel bir akımdır. Gnostik filozoflara göre dinler mutlak bilgiyi sağlamada yetersizdirler. Bu akımın temsilcilerine göre, Hıristiyanlığın Tanrı‟nın oğlu olarak kabul ettiği İsa peygamber yalnızca bir insandır, çarmıha gerilmemiştir ve insanüstü bir özelliğe de sahip değildir. Bu yüzden Hıristiyanlar tarafından sapkın bir dini akım olarak kabul edilirler. Gnostiklerde de beden ruhun hapishanesidir. Dünya yaşamı ise insanın iyilikle kötülük, ruh ile beden arasındaki sıkışma durumunu ifade eden düalist bir yapıya sahiptir. 2.2. Ortaçağ‟ ın Bazı Önemli Filozofları 2.2.1. Saint Augustinus (354-430) Kuzey Afrika‟da doğmuş, önceleri Maniheizme inanmasına rağmen, sonradan Hıristiyanlığı benimseyerek, gelebileceği en üst dini makam olan piskoposluğa ulaşmıştır. Düşüncelerini „itiraflar‟ isimli eserde toplayan filozof, Hıristiyanlık inanç esaslarının belirlenmesi ve kurumsallaşmasında önemli bir rol oynamıştır. “anlamak için inanıyorum” düşüncesini hareket noktası olarak kabul etmiştir.ona göre akıl insana Tanrı tarafından, bizzat Tanrı‟yı bilmek için verilmiştir. Augustinus, Tanrı‟yı bilmek önce inanmayı gerektirdiğinden ötürü, yukarıda bahsedilen „anlamak için inanıyorum‟ demektedir. Augustinus‟a göre, her şeyi yaratan Tanrı‟yı anlamak mümkün değildir. Bu yüzden böyle bir çaba boşunadır.insan kötülük yapar onu kurtaran yanlızca tanrı nın lütfudur. Ancak Tanrı, yalnızca seçtiklerini kurtuluşa erdirir.Evren de zaman da Tanrı tarafından aynı anda yaratılmıştır. 2.2.2. Saint Anselmus (1033-1109) anrı‟nın varlığının delillendirilmesinde ontolojik delili geliştiren Anselmus, Augustinus gibi „anlamak için inanıyorum‟ demektedir.Anselmus‟un Tanrı‟nın varlığına ilişkin en önemli delili, yukarıda da belirttiğimiz gibi ontolojik delildir. Ontolojik delilin hareket noktası „en mükemmel varlık‟ olan Tanrı kavramıdır. „Tanrı hem zihinde bir kavram olarak hem de zihin dışında bir hakikat olarak mevcuttur‟ demek, mantıksal bir zorunluluktur. Anselmus, ilk günah konusunda Augustinus‟la aynı kanaati paylaşarak, ilk günahın ilk insandan bu yana sürüp geldiğini kabul etmektedir. Tanrı, insanı ilk günahtan kurtarmak istemiş bunun için ise, insan şeklindeki Tanrı olan İsa çarmıha gerilmiştir. Anselmus‟a göre Tanrı, en üstün ve yüce hakikat olarak, yaratılmış nesnelerdeki hakikatin de nedenidir. Tanrı her şeyi gören, bilen, her şeye gücü yeten ve mutlak kudret sahibi olarak her şeyi yapabilendir. 2.2.3. Thomas Aquinas (Aquinalı Thomas-Saint Thomas 1225-1274) Katolikliği savunduğu Summa Contra Gentiles, Skolastik öğretiyi biçimlendirdiği Summa Theologica isimli eserleri meşhurdur. Aquinalı Thomas, Aristoculuğuyla tanınmasına rağmen, din ile aklın uzlaştığı anlayışından hareket eden İbni Rüştçülüğe cephe almıştır. St. Thomas, “anlamak -bilmek- için inanıyorum”un yerine “inanayım diye biliyorum” ilkesini getirmiştir. St. Thomas‟ya göre bilgi insana vahyi anlaması için ancak gerekli ön koşulları hazırlar, ancak buradan itibaren dini anlamak için vahiy gereklidir. St. Thomas‟nın meşhur örneğiyle söylenecek olursa: Bilgi, inanç tapınağının sadece giriş kısmını aydınlatır. Tapınağın asıl iç kısmını aydınlatan, vahiydir. St. Thomas‟ya göre bilgi, deneyle başlar. Genel kavramlara ulaşabilmek için, duyu verilerini zihnin işlemesi gerekir. Thomas‟ya göre insan aklının, soyutlamalar ve genellemelerle varacağı en yüksek kavram “varlık”tır. O, aklın temel ilkelerini kabul ettiği için çelişmezlik ilkesi gereğince “var olan bir şey, aynı zamanda yok olamaz.” Yani bir şey hem var hem de yok olamaz. Bütün var olanlar, belli bir „şey‟dirler belli bir „ne‟dirler. Her varlığın „öz‟ü ile varoluşu‟ ayrıdır. Yalnız Tanrı‟da „öz‟ ile „varoluş‟ aynıdır. St. Thomas, evrenin bir varlık hiyerarşisi içerisinde yaratıldığını kabul etmiştir. En altta cansız cisimler, onun üstünde bitkiler, sonra hayvanlar, sonra da insanlar bulunmaktadır. Daha yüksek bir mevkide melekler, en üstte ise Tanrı bulunmaktadır. O‟nda düşünce ile varlık aynı şeydir St. Thomas‟nın ahlak öğretisinde akıl, ruh yetilerinin en üstünde yer alırken ondan sonra irade gelir. O, İlkçağ felsefesinde benimsenmiş erdemler olan yiğitlik, ölçülülük, bilgelik ve adalet‟e ilave olarak Hıristiyanlıktaki iman, sevgi ve umut erdemlerini de katmıştır. St. Thomas‟ya göre insan, sonsuz mutluluğa ancak Tanrı‟nın lütuf ve inayeti ile ulaşabilir. 2.2.4. Ockhamlı William (1285-1347) Skolastik felsefenin son dönem filozofu olan William, İngiltere‟de Ockham‟da doğduğu için bu isimle tanınmıştır.oxford ünv. okudu ve orada hocalık yaptı. “Summa Totius Logicae” ve “Philosophia Naturalis” adında iki kitabı bulunmaktadır. Ockhamlı William, nominalizmin kurucusudur. O. William, tüm varlıklardaki bireylerin, tek nesnelerin gerçekliğini kabul ederek bilgi anlayışını da bu temel üzerine kurmuş ve bilginin kaynağının deney olduğunu kabul etmiştir. Ockhamlı William da St. Thomas gibi inanç ile bilgi arasındaki ayrılığı kabul etmekte, hatta William bu konuda daha katı bir tutum göstermektedir. Çünkü O. William‟a göre hakikat, çift yönlüdür. Bilgi hakikatlerine deneyle, ilahi hakikatlere ise imanla ulaşabiliriz. Bu, bir anlamda Reneissance yolunda atılan ilk adımların da habercisi gibidir. alıntıdır |
Cevap: Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 8.ÜNİTE RÖNESANS FELSEFESi 1. YENiÇAĞ FELSEFESiNE GEÇiŞ: RÖNESANS FELSEFESi 1.1. Yeniçağ Felsefesi ile Ortaçağ Felsefesinin Karşılaştırılması Yeniçağ Felsefesi genel olarak Rönesans Felsefesi‟yle başlatılır. Rönesans bin yıllık Ortaçağ (Karanlık çağ) düşüncesinden sonra, kimilerine göre İstanbul‟un Türkler tarafından alınışı, kimilerine göre Amerika‟nın keşfi ile başlayan yeni bir yapılanma dönemidir. Rönesans, kelime anlamı itibariyle de bilimde, sanatta, dinde, sosyal hayattaki „yeniden doğuş‟u ifade etmektedir. Böyle bir dönemin kendine özgü bir felsefesinin olması da kaçınılmazdır. Yeniçağ felsefesine geçmeden önce Ortaçağ ile Rönesans‟ın genel karakterleri bakımından kısa bir karşılaştırma yapmak uygun olacaktır. Buna göre: a- Ortaçağ‟da felsefe, Kilise‟nin emrinde ve Hıristiyanlık dogmalarını açıklamak ve anlaşılır hale getirmek için kullanılırken, Rönesans‟ta bağımsız hale gelmiĢ ve seküler bir yapıya sahip olmuştur. b- Ortaçağ‟da felsefeyle ilgilenenler daha çok din adamları iken, Rönesans ve sonrasında çeşitli sosyal gruplardan filozoflar yetişmiştir. c- Ortaçağ genel anlamda kapalı bir yapıya sahip olup, ortak dil Latince iken, siyasal olarak da Papalığın egemenliğinde tek bir siyasal otoriteye tabiydi. Rönesans‟ta ise milli diller ortaya çıktığı gibi milli devlet idesi de yavaş yavaş kendini göstermeye başlamıştır. d- Felsefe bakımından ele alınan konular Ortaçağ‟da daha çok din ve dine hizmet eden bir yapıya sahipken, Rönesans‟ta temele insan konulmuş ve insana hizmet eden diğer alanlar felsefenin konusu haline gelmiştir. Bu süreçte özellikle iki anlayış etkili olmuştur. Bunlardan biri, Ortaçağ‟ınson dönem düşünce akımlarından olan nominalizmdir. Diğeri de Aristoteles‟e gösterilen tepkidir. Nominalizm tümel kavramların değil de tikel nesnelerin gerçekliğini iddia eden, yani tümellerin sadece isimden ibaret olup bir gerçekliği olmadığını kabul eden bir akımdır. Nesneler gerçek olduğuna göre onları anlamının tek yolu deneydir. Tek bilme yolu deney olduğuna göre, deney yoluyla bilinmeyen Tanrı‟nın varlığı, ruhun ölümsüzlüğü ve evrenin varoluşunu anlama yolu ne olacaktır? Bunları anlamanın tek yolu ise akıl değil imandır. Ochamlı William tarafından temsil edilen nominalizm, adeta Rönesans‟ın habercisi gibidir. İkinci anlayış olan Aristoteles‟e tepki de yine Ortaçağ‟ın yapısından kaynaklanmaktadır. Çünkü Ortaçağ boyunca yapılan felsefede tek referans olarak Aristoteles gösterilmiş, özellikle Hıristiyanlık dogmalarının kabulü ve anlatılmasında Aristoteles mantığı kabul edilmiştir. Ortaçağ‟a tepki beraberinde Aristoteles‟e tepkiyi de getirmiştir. 9. yy‟dan itibaren İslam dünyasında tercüme edilmeye başlanan Aristoteles metinleri 13. yy‟dan itibaren Latinceye de çevrilince gerçek Aristoteles tanınmaya başlamış, Ortaçağ boyunca Hıristiyanlığa hizmet eden Aristoteles anlayışından farklı olduğu anlaşılmıştır. 1.2. Rönesans Felsefesi‟ nde Önemli Akımlar 1.2.1. Hümanizm Ortaçağ boyunca insana yüklenen anlam değişmiş, insanın değeri kaybolmuştur. Çünkü Ortaçağ boyunca insan, Kilise‟nin baskısı altında kalmış ve bu yüzden de birey olarak dikkate alınmamıştır. Bu sistemin merkezinde Tanrı bulunmaktadır. İnsanın yeryüzündeki anlamını da değerini de yerini de belirleyen Tanrı ve Tanrı‟nın temsilcisi olan Kilise‟dir. Bu da ister istemez insanın anlamının yok olmasına neden olmuştur. Rönesans döneminde ele alınan ilk önemli konu insan ve değeri olmuştur. İnsan nedir? Onun evrendeki yeri ve değeri nedir? İnsanın anlamı ve menşei nedir? Gibi sorular Rönesans düşünürlerini meşgul etmiş ve cevap aramaya yöneltmiştir. Bu arayışlardan ortaya çıkan akıma hümanizm adı verilmektedir. Hümanizm, genel olarak akıllı insan varlığını tek ve en yüksek değer kaynağı olarak gören, bireyin yaratıcı ve ahlâki gelişiminin, rasyonel ve anlamlı bir biçimde, doğaüstü alana hiç başvurmadan, doğal yoldan gerçekleştirilebileceğini belirten ve bu çerçeve içinde, insanın doğallığını, özgürlüğünü ve etkinliğini ön plana çıkartan felsefi akımdır.İLK TEMSİLCİSİ Petrarca DIR. 1.2.1.1. Petrarca (1304-1374) hümanist düşünür olarak Petrarca görülmektedir. Bu dünyaya olan bağlılığı onu hayatın sorunlarıyla da ilgilenmeye götürmüştür. Onun ilgilendiği ağırlıklı konu kendi „ben‟idir. Benliğini hisseden ilk modern düşünür Petrarca‟dır. Ona göre en yüksek değer, ruhun bağımsızlığı ve hürriyetidir. Başlıca kaygısı yaşama sanatının kurallarını geliştirmektir. Bunun için de Stoa felsefesini ve Roma Stoası‟nın filozoflarını örnek alır; böylece benliğinin dayandığı ilkeleri antik Yunan düşüncesinde bulma çabasındadır. Petrarca‟ya göre de insan hayatının ideali olan mutluluk, ruhun özgürlük ve dinginliğine ulaşmaktır. Bu ideale ulaşmanın yolu insanın „yalnız yaşaması‟ ve bu yalnızlığı içerisinde düşünmesi ve kendini tanımasıdır. Petrarca bir pesimizme ulaştığı gibi Hıristiyanlığın Tanrı inancına da tam bir güven duymadığını hissettirmeye çalışır. 1.2.1.2. Nicolo Machiavelli (1469- 1527) Rönesans‟ın genel karakteri olan “insan doğasının ne olduğu” sorgusu Machiavelli‟de de kendini gösterir. Machiavelli, Rönesans‟ın dinamizmine uygun olarak insanı bir doğa gücü ve canlı bir enerji kümesi olarak görür.ONA GÖRE Aslında insan, Hıristiyanlığın kabul ettiği gibi doğuştan kötü değildir. İnsanda yalnızca kötüye yönelme eğilimi vardır. 1.2.1.3. Michel de Montaigne (1533- 1592) Fransız edebiyatı ve felsefesinin Denemeler‟i ile ünlü düşünürü olan Montaigne, diğer hümanistler gibi insan hayatı ve doğasının yapısı üzerinde durur. O da individüalisttir. Öncelikle kendini tanımayı amaç edinen Montaigne Denemeler‟inde “her şeyden önce kendimi araştırıyorum; benim metafiziğim de fiziğim de budur” demektedir. O şöyle der: “İçimizde bir doğa kımıldıyor. Ona kulak verir, yasalarını kavrarsak, erdeme, dolayısıyla mutluluğa giden yolu da bulmuş oluruz”. Çünkü ona göre erdemli olmak, doğaya göre yaşamaktır. Eğer akıl duygulara gem vurmazsa, duygular bizi doğamıza aykırı davranışlara götürür. Buradaki insan anlayışı Stoa filozofları olan Cicero ve Seneca‟nın anlayışlarına uygundur. Montaigne‟nin individüalizmi ile hümanizmi onu her türlü dogmatizmin düşmanı haline getirmiştir. Bu anlayışıyla o, doğruyu bulmanın yegane yolunun şüpheye müracaat etmek olduğunu kabul etmektedir. Ancak yine de şüphe son söz değildir. Bir şey bilmediğimizi söylememeli, son sözümüz “ne biliyorum?” olmalıdır. Rönesans döneminde hümanizmin dışında Platonizm, Aristotelizm, Atomizm ve Septisizm gibi akımlar da ortaya çıkmıştır. Bu akımlardan Platonizm İtalya‟ya Bizans‟tan göç eden Plethon (1355-1450) tarafından başlatılmış ve genel olarak Platon çizgisinde bir felsefe yapılmıştır. Mirandola isimli bir düşünür de bu akımı temsil etmiştir. Ancak Papa ile zıtlaştıkları için aforoz edilmiştir. 1.3. Platonizm Aslında bu akım, Platon adı altında Yeni Platoncu bir çizgi takip etmiştir. Çünkü bu düşünürler Platon ile Plotinus‟un düşüncelerinin kesiştiği kanaatindedirler. Sözgelimi Ficinus‟a göre Hıristiyanlık, Tanrı‟nın kendisini açmasından ibarettir.İnsan ruhu Tanrı‟dan gelmiş, ölümden sonra tekrar O‟na dönecektir. Yine Mirandola‟ya göre, gerçek olan yalnız doğa güçleridir. 1.4. Aristotelizm Platonizme paralel olarak hemen hemen aynı zamanda Aristoteles felsefesine de bu dönemde yönelinmiştir. Her şeyden önce Ortaçağ boyunca skolastik felsefe, Hıristiyanlık dogmalarını Aristoteles felsefesiyle temellendirmeye çalışmıştır. Aristoteles felsefesiyle ilgilenenler hümanist düşünürlerdir. Bunlar daha önce yanlış anlaşılan Aristoteles‟in metinlerindeki hataları İslam düşünürlerinin eserleri doğrultusunda ayıklamışlar ve doğru bir anlayışla Aristotelizmi kurmuşlardır. Bu anlayışta en önde gelen İslam filozofu İbn-i Rüşt‟tür. Gerek İbn-i Sina‟nın gerekse İbn-i Rüşt‟ün Aristoteles felsefesini Yeni Eflatuncu bir yaklaşımla yorumlamaları Aristoteles‟in daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır. Rönesans‟taki Aristotelesçiler arasında Pomponazzi en ünlülerindendir. 1.5. Atomizm Ortaçağ boyunca neredeyse unutulmuş ya da reddedilmiş olan Epikürosçu atomculuk Rönesans‟la birlikte yeniden canlanma fırsatı bulmuş, Rönesans sonlarında yetişen Pierre Gassendi, Epikürosçuluğu geniş aydın çevrelere tanıtmıştır. Aristotelesçi skolastik felsefe doğayı bir organizma olarak kabul ederken, Epikürosçu atomculuk doğayı mekanist bir yapı olarak anlıyordu. Yani doğa, gerçekliğini atomlarda ve bunların hareketlerinde bulan bir yapıya sahiptir. 1.6. şüphecilik (Septisizm) Rönesans döneminde ilk şüpheci yaklaşımı Montaigne ile başlamıştı. Daha sonra Pierre Charron ve Fransuva Sanchez, Montaigne‟in edebi bir tarzda anlattığı şüpheciliğe daha sistemli ve kapalı bir biçim kazandırmışlardır. 2. Rönesans‟ ın Din Anlayışı 2.1. Reform Hareketi Rönesans‟ın “yeni” olanı, insanın kendi iç dünyasında araması, insanla ilintili olan din, hukuk, devlet, bilim ve sanat alanlarında da “yeni”nin aranmasına ve uygulanmasına neden olmuştur. Hıristiyanlığın yeniden şekillendirilmesini amaç edinen Reformasyon hareketidir. Bazı kültür tarihçilerine göre Rönesans‟ın başlangıcı, bu Reformasyon ile başlatılmaktadır. Ama bu iddia çok da sağlıklı değildir. Çünkü Reformasyon da bir Rönesans hareketidir ve Reformasyon‟a Rönesans‟ın hürriyetçi anlayışı neden olmuştur.Reformasyon hareketi fiili olarak bir Alman rahip olan Martin Luther (1483- 1576) tarafından başlatılmıştır. Protestanlığın temel hareket noktası Hıristiyanlığın aslından uzaklaştırıldığı tezidir. Bu anlayışın bir sonucu olarak Katoliklik ve Ortodoksluğun yanında üçüncü bir Hıristiyan mezhebi olan Protestanlık doğmuştur. Protestanlık, adından da anlaşılacağı üzere bir protesto hareketinin sonucudur. Protestonun hedefi Ortaçağ‟ın Kiliseye bağlı din anlayışıdır. İşte Martin Luther‟in dinde yenilik olarak ortaya koyduğu bu hareket, Tanrı ile kul arasındaki bütün aracıları (ruhban, din adamı vs) ortadan kaldırmayı ve dini aslına geri döndürmeyi amaçlamaktadır. Protestan hareketinin bu iç nedenlerinin yanında, görünen dış neden, M. Luther‟in 1517 yılında Wittenberg Kilisesi‟nin kapısına astığı 95 maddelik protesto metnidir. Bu metinde dikkat çeken noktalardan bazıları şunlardır: Hıristiyanlık, aslından uzaklaşmış ve bozulmuştur. incil‟i okuyup anlamak için papazlara ihtiyaç bulunmamaktadır. Papazların, para karşılığında günah bağışlama yetkisi yoktur. insanın Tanrı‟ya ulaşması için Mesih isa‟ya Rab ve şahsi Kurtarıcı olarak iman etmekten başka hiçbir dinsel çaba veya aracıya gerek yoktur. Diğer taraftan dinle devlet arasında bu kadar sıkı işbirliği, İsa‟nın “Tanrı‟nın hakkını Tanrı‟ya, Sezar‟ın hakkını Sezar‟a verin” anlayışına aykırıdır. Bu anlayışın bir sonucu olarak, din ve devlet işlerinin birbirinden ayrı tutulması gerekmektedir. Bu anlamda mevcut kilisenin yapısının değiştirilmesi kaçınılmazdır. Protesto metninin ilan edilmesi, kısa süre sonra Avrupa‟yı kasıp kavuran Otuz Yıl Savaşları‟nı doğurmuştur. Buna göre Reformasyon‟un, Alman mistik hareketinden kaynaklanmış olduğu söylenebilir. Alman mistisizminin Ortaçağ sonlarında yaşayan önemli temsilcisi Meister Eckhart (1260-1327) da Yeni Eflatunculuğun etkisinde kalmıştır. Eckhart‟a göre asıl Hıristiyanlık, Skolastiğin dogmalarında değil, inanan gönüllerin derinliklerindedir. Mutlak doğru, Kilise‟nin törenleriyle değil, insanın kendisine dönmesiyle elde edilebilir. Martin Luther bir filozof olmadığından Protestanlığın ihtiyaç duyduğu felsefi ilkeleri belirlemek için, baştan beri yakınında olan Malenchton(1497-1565)‟dan yardım almıştır. Malenchton da başlangıçta karşı çıktıkları Skolastik gibi, Aristoteles felsefesine müracaat etmiştir. Malenchton, hem Skolastiğin yanlış tanıdığı Aristoteles‟e, hem de Rönesans‟ta yeniden keşfedilen Aritotelizmden yararlanmıştır. Başlangıçta „şeytanın yaltağı‟ dediği akla da müracaat etmiştir. Protestan öğretisinde bilginin kaynağı akıl ve deneydir. Bu iki bilgi yolu Kutsal Kitaba aykırı olursa Kutsal Kitabın dediği ölçü olur. 2.2. Deizm- Doğal Din Rönesans‟taki dini hareketlerden biri de dini doğruların ancak akıl ile kavranabileceğini ya da dinlerin sadece akıl ile uzlaşabilen yönlerini kabul eden anlayıştır. Buna “deizm” veya “doğal din-akıl dini” denilmektedir. Bu anlayışa göre din, Tanrı‟nın gönderdiği vahyin ürünü değil, insan aklının bir ürünüdür. Stoa felsefesine göre „doğa‟ ile „akıl‟ aynı anlamı taşımaktadırlar. Doğa içerisinde „logos‟ denilen evrensel akıl egemendir. İnsan da doğanın bir parçası olduğuna göre, insanın Tanrı‟yı anlayabilmesi için de akıl gereklidir.Bunun ilk temsilcisi İtalyan L. Socianus (1525 1562)‟tur. Doğal din anlayışının Rönesans‟ın sonlarına doğru iki önemli temsilcisinden biri Fransız Jean Bodin (1530-1597), diğeri de ingiliz Herbert of Cherbury‟dir. Jean Bodin, “Yedilerin Konuşması” adını verdiği eserinde farklı dinlerden olan yedi kişiyi konuşturarak şu sonuçlara ulaşmıştır: a) Her din göreli olarak doğrudur. B) Mutlu olmak ve kurtuluşa ermek için doğa yasası ve akıl yeterlidir. c) Bütün dinler bir tek dinden doğmuşlardır, bu da doğal olan dindir. Bu doğal dinin temel düşünceleri ise şunlardır: Tanrı birdir, her toplumda mutlaka ahlaki bir yapı olmalıdır, her insan özgürdür, insan ruhu ölümsüzdür ve bir öteki dünyada varlığını sürdürecektir. Bu öteki dünyada, bu dünyada yapılanların bir karşılığı vardır. Bütün bu düşünceler her insanda, her toplulukta ve her dönemde doğal olarak bulunmaktadır. Herbert of Cherbury de “Doğruluk Üzerine” isimli kitabında, dinin aslını doğal dinde bulur. Akıl, din konusunda da bağımsızdır. Cherbury de Bodin gibi her din için geçerli olan prensiplerini şöyle belirler: a) En yüksek varlık, tapılmaya layık ve tapılması gereken Tanrı‟dır. b) Bu tapınma erdemi gerçekleştirmek için gereklidir. c) işlenen günah ve suçlar, pişmanlık duyularak ödenebilir. d) Öbür dünya vardır ve bu dünyada yapılan her işin öbür dünyada ödül ve ceza olarak bir karşılığı olacaktır. Tarihi dinler bu ilkelerin birçoğuna inanmamaktadır. Halbuki sağduyusu olan bir insan için bu ilkelere inanmak ve bağlanmak yeterlidir. 3. Toplum ve Devlet Felsefeleri Aquina‟lı Thomas devletin görevini “yeryüzünde tanrısal devlet düzenini gerçekleştirme”de bulur. Kilise ise devletin üstündedir. 3.1. Machiavelli (1469-1527) Antik çağın devlet anlayışını Rönesans‟ın anlayışıyla birleştiren ilk düşünür İtalyan Machiavelli‟dir. Machivelli milli devlet idesinin Rönesans‟taki temsilcisidir. O, İtalya‟yı bu küçük şehir devletlerinden kurtarıp, güçlü ve birlik içerisinde olan büyük İtalyan devleti kurmanın peşindedir. Bunu gerçekleştirebilmek için de “The Prens” isimli bugün artık klasiklerden sayılan bir eser yazmıştır. Devlet felsefelerine temel oluşturan iki önemli teori söz konusudur. Bunlardan birisi kuvvet teorisi, diğeri de sözleşme teorisidir. Machiavelli‟in milli devlet idesi kuvvet teorisine dayalı bir devlet felsefesidir. O, bu anlayışına örnek olarak güçlü Roma İmparatorluğu‟nu görmüştür. Ona göre bir devlet, bir millete dayanıyorsa yeterli gücü de var demektir. Machiavelli‟in düşündüğü devlet monarşidir. Kendi ünlü sözüyle söylemek gerekirse, devleti daha güçlü yapmak ve yaşatmak için „gaye vasıtayı meşru kılar. Bununla birlikte Machiavelli, sonraları „amaca ulaşmak için her yol mubahtır‟ anlamına gelen „makyavelizm‟ olarak bilinen, bir anlamda suçlama sayılabilecek nitelendirmeden kurtulamamıştır. Ahlak ve hukuk devlete bağlı kurumlar olduğu için devlet varsa bunlar da vardır. Devletin sınırlarının bittiği yerde bunlar da sona erer. Machiavelli, Ortaçağ‟ın Tanrı Devleti‟nden tamamen farklı bir devlet tasarlamaktadır. Artık devlet, Tanrı‟nın yeryüzündeki temsilcisi değil, aksine insanların, ihtiyaçlarını karşılamak üzere geliştirdikleri doğal bir kurumdur. 3.2. Jean Bodin (1530-1597) Machiavelli‟in yetiştiği çevrenin benzeri bir ortamda Fransa‟nın hümanist ortamında yetişen Jean Bodin, devrinin önemli siyaset düşünürlerinden biridir. Machiavelli, İtalya‟nın kurtuluşunu monarşide gördüğü gibi, Bodin de Fransa‟nın kurtuluşunu monarşik idarede görür. “Devlet Üzerine Altı Kitap” adlı eserinde yönetim şekilleri üzerinde karşılaştırmalar yaparak, Fransa‟yı birleştirecek tek gücün, aristokrasi ile demokrasinin iyi yönlerini bir araya getirecek olan mutlak monarşide bulunduğunu kabul eder. Kendini sadece Tanrı‟ya karşı sorumlu sayar. Devlet, otorite ve akıl ile düzenlenmiş bir aileler birliğidir. Devleti devlet yapan, egemenliktir. Egemenlik, hiçbir şekilde bölünemez, başkasına devredilemez, hiçbir şeyle sınırlandırılamaz. Machiavelli ve Bodin‟in devleti bu kadar güçle donatmak istemelerinin ana nedeni, Kilisenin gücünü kırmak içindir 3.3. Hugo Grotius (1583-1645) Hollanda‟nın sömürgeler edindiği en zengin dönemlerinden birinde yaşamış olan Hugo Grotius, doğal hukuku devletin temeli yapan bir anlayışa sahiptir. “Savaş ve Barış Hukuku Üzerine” adlı kitabında, temelleri yine Stoa felsefesinde bulunan, “doğal hukuk” ile “pozitif hukuk” ayırımına yer vermektedir.ONA GÖRE: Doğal hukuk ise, insanın doğasından kaynaklanan, tarih içinde değişmeksizin gelen ve her türlü pozitif hukuktan önce bulunan hukuktur. Çünkü Machiavelli‟in dediği gibi hukuku meydana getiren devlet değil, aksine devleti yaratan, hukuktur. İlkçağ‟daki Sofistlerden Protagoras ile Antiphon‟un savunduğu “sözleşme teorisi”DİR. Grotius‟a göre insanın ilk ve en temel hakkı, mülkiyet hakkıdır.Bir insan esir olursa bedenini satarak esaretten kurtulabilir diyerek, Grotius, köleliği meşru gösterecek bir yaklaşımla Hollanda‟nın sömürgeci siyasetine katkıda bulunmak istemektedir. Grotius‟un insanın doğal ve temel hak ve hürriyetlerinden söz etmesi, sonraki zamanlar için bir dayanak noktası olmuş ve Birleşmiş Milletler‟in hukukuna ve İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi‟ne kaynaklık etmiştir. Demokrasi yönetimi de Rönesans düşünce sisteminde temellendirilmiştir. Bunu savunanlar, “monarchomarchlar” olarak isimlendirilmişlerdir. Bu ifade tek kişinin yönetimine karşı mücadele verenler anlamındadır. Bu anlayışa göre devleti yöneten kişi halkın efendisi değil, sadece bir görevlisidir. Asıl egemen olan ise, halktır. Monarchomarchlar topluluğu içinde en öne çıkan isim Johann Althus(1557-1638)tur. Demokrat devlet anlayışının sonraki en önemli savunucusu ise 18. yy. düşünürü J. J. Rousseau‟dur 3.4. Ütopik Devlet Nazariyeleri İlkçağın ünlü filozofu Platon‟un “Devlet” adlı eserini ve bu kitaptaki “ideal devlet” öğretisini örnek alan Rönesans düşünürleri, devlet yönetimindeki aksaklıklara dikkat çekerek sosyalist devlet teorileri de üretmişlerdir. Bu filozoflar arasında ilk hatıra gelenler T. Morus, T. Campanella ve F. Bacon‟dır. Thomas Morus (1478-1535) Morus, 1516 yılında yayınladığı “Utopia” isimli eseri, bu tarz teorilere de ad olmuş bir İngiliz filozofudur.ona göre maddi imkansızlıklar ve ahlaki çöküntü kaldırılamamıştır. T. Morus‟a göre bu durumdan kurtulmanın tek yolu, özel mülkiyeti ortadan kaldırmak ve tüm mülkiyeti kamunun malı haline getirmek ve eşit mal paylaşımını sağlamaktır. Bu ideal durum, “utopia” adlı bir adada sağlanmıştır. Utopia adasında mülkiyet ortaklığı vardır. Para yerine mal değişimi geçerlidir. Utopia‟da herkes Tanrı‟ya ve ölümsüzlüğe inanmak zorundadır. inanmayanlar, siyasi hayata katılamazlar. Rahipler, itibar edilen ama yönetime katılamayan kimselerdir. T. Morus gibi düşünen bir başka sosyalist filozof da İtalyan Tommaso Campanella(1568-1639)dır. Platon‟un Devlet‟inden esinlenerek yazdığı “Güneş Ülkesi” adlı kitabında Cmpanella‟nın hayal ettiği devlette de bilim ve felsefe ön plandadır. Campanella‟nın düşlediği hayal ülkesinin insanları iki sınıftan meydana gelmektedir. Biri yöneticiler sınıfı, diğeri de halk tabakası. Bu devletin en büyük yöneticisi, rahip filozof biri olan Metafizikçi(Hoh)dir. Yardımcıları ise Güç(Pon), Akıl(Sin) ve Sevgi(Mor) isimli kişilerdir. Metafizikçi, Güneş ile özdeşleştirilmekte ve adeta Tanrı gibi düşünülmektedir. Diğer yöneticiler de göksel varlıkların sembolleri gibidir. Bu yöneticiler toplumu yönetme yetkisini elinde bulunduran ve topluma egemen olan sınıftır. Asıl kalabalık kesim, halktır. Ada halkı, devletin sıkı denetimi altında olup, kendilerine ait hiçbir şeyleri bulunmamaktadır. Evler, kadınlar, kocalar ve çocuklar, her şey ortaktır. Bunlar insanın bencilliğini körüklediği için ortaklaşalık esastır. Francis Bacon (1561-1626) da “Yeni Atlantis” adlı eserinde benzer düşüncelerden söz etmiştir. Ancak Bacon, devletin temeline sosyal adalet ilkesi yerine “bilgi düşüncesi”ni koymuştur. Çünkü Bacon‟a göre “bilmek, hâkim olmaktır. alıntıdır |
Cevap: Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 9.ÜNiTE RÖNESANS‟IN BiLiM VE DOĞA ANLAYIŞI 1. Bilim ve Doğa Felsefeleri Ortaçağ, Batı dünyasında felsefe ve bilimdeki duraksamanın yaşandığı bir dönemdir. Bu bağlamda Kilise‟den bağımsız felsefe ve bilim neredeyse durma ya da bitme noktasına gelmiştir. Kilise‟nin istekleri doğrultusunda felsefe ve bilimle ilgilenmek ise serbest bırakılmıştır. Dolayısıyla bu dönemin de kendine özgü bir felsefe ve bilim anlayışı bulunduğunu söylemek yanlış olmaz. Ortaçağ‟da Kilise‟nin kontrolünde benimsenen bilim anlayışı Aristoteles fiziğine, Batlamyus (Ptolemaios) astronomisine ve Hıristiyanlık dünya görüşüne dayanmaktadır. Aristoteles fiziği temelde, ay altı ve ay üstü alemi olarak ikiye ayrılmaktadır. Çünkü Aristoteles‟e göre ay üstü cisimleri ether denen bir gazdan, ay altı cisimleri ise toprak, hava, su ve ateşten oluşan dört unsurdan meydana gelmiştir. Batlamyus, ay üstü alemde bulunan kürelerin (feleklerin-yörünge) iç içe bulunduklarını kabul ederek Aristoteles fiziğindeki tek küre anlayışını ortadan kaldırıyordu. Böylece gezegenlerin kendilerine ait yörüngeler üzerinde hareket ettiklerini tasarlamış oluyordu. Evrenin merkezinde kendisi hareket etmeyen yeryüzü bulunmakta, diğer bütün gezegenler de dünyanın etrafında dönmektedir. Çünkü Hıristiyanlığa göre, bütün evren dünya için vardır. Evrenin merkezinde dünya olduğu gibi, dünyanın merkezinde de insan bulunmaktadır. Böylece bütün evren ve dünyadaki her şey insan için yaratılmış kabul ediliyordu. Bu jeosantrik (yer merkezli) ve antroposantrik (insan merkezli dünya görüşü) evren anlayışının Hıristiyanlık tarafından kabul edilip savunulmasının ve bu anlayışa karşı çıkanların şiddetle cezalandırılmasının ana nedeni, Hıristiyanlık dininin temel inanç esaslarıyla ilgilidir. 1.1. Nicolaus Cusanus (1401-1464) En tanınmış eseri “Bilgince Bilgisizlik Üzerine” adını taşıyan Alman düşünürü N. Cusanus, Papa‟nın temsilcisi olarak İstanbul‟a gelmiş ve bu eserini de İstanbul dönüşünde planlamıştır. Ortaçağ ile kendi zamanı arasında bir uzlaştırma denemiş ve bir anlamda Rönesans bilim anlayışının geçiş düşünürü olmuştur. Ona göre bilgi, duyularımızla kazandığımız izlenimlerin, düşünce tarafından bir bütün haline getirilmesidir. Tek tek duyumları tasavvur, tek tek tasavvurları da akıl birleştirir. Cusanus‟a göre düşünce kendi sınırlarını, dolayısıyla mutlak birliğin bu sınırların ötesinde olduğunu da bilir. Buna „bilgisizliği bilmek‟ adını verir. Bu yolla o, Tanrı‟nın tam olarak kavranamayacağı, böylece de Tanrı ile doğanın birbirlerinden farklı oldukları noktasına ulaşır. Ancak Cusanus Tanrı ile doğanın birbirinden farklı olduğunu söylemekle beraber, teslis inancını yorumlayabilmek için muğlak bir panteizme ulaşmıştır. Buna göre evren Tanrı‟da birleşmiş olan zıtların bir açılımından ve gelişmesinden ibarettir. 1.2. Paracelsus (1493- 1541) Cusanus‟un düşünceleri, Rönesans‟ın da etkisiyle araştırma ruhu olan insanları doğanın araştırılması konusunda cesaretlendirmiştir. Bunlardan biri de İsviçreli hekim ve kimyacı olan ve asıl adı Theophrastus Bombast olan ancak Yunan kültüründen etkilenerek kendi adını kendisi veren Paracelsus‟dur. Paracelsus insanın, hayatın, evrenin hatta her şeyin birliğini savunmuştur. İnsan küçük evren, evren büyük insandır. Paracelsus‟a göre evren canlıdır. Dolayısıyla her şey içsel nedenlerle gerçekleşir. 1.3. Leonardo da Vinci (1452-1519) Rönesans‟ın önemli düşünür, bilim adamı ve sanatçılarından biri olan İtalyan Leonardo da Vinci, bilim için önemli olan yöntem üzerinde çalışmıştır. Ona göre kesin bilginin temelinde tartışmasız olarak deney bulunmaktadır. Bilginin değeri de konusuna değil sağladığı kesinlik derecesine aittir. 1.4. Kopernikus (1473-1543) Yeni doğa anlayışını son ve kesin biçimine yaklaştıran ve bugünkü evren anlayışının temellerini atan, Polonyalı bilgin Nikolaus Kopernikus‟tur. Almanya‟da başlayan Reformasyon hareketine sempati duyduğu için, serbest düşünceli arkadaşlarıyla görüşmesi yasaklanmış ve ömrünün son yıllarını yalnızlık içerisinde geçirmiştir. Üzerindeki baskıların artmasını önlemek için, uzun yıllar önce yazdığı “Gök Cisimlerinin Dönmesi Üzerine” isimli kitabının yayınlanmasına ancak ölüm döşeğinde yattığı günlerde izin vermiştir. Daha sonraları önsözün yayıncıya ait olduğu Giordano Bruno ve Kepler tarafından ispatlanıp, Galilei de yeni teoriyi deneylerle ispatlayınca, Kilise hemen kitabı toplatmış ve yüz elli yıla yakın bir süre okunması yasak olan kitaplar arasına koymuştur. Kopernikus‟un teorisi, temelde yer merkezli (jeosantrik) evren anlayışı yerine güneĢ merkezli (heliosantrik) evren anlayışını ikame etmekteydi. Aristoteles-Batlamyus fiziğinde bütün gök cisimleri, kendisi hareket etmeyen ve evrenin ortasında bulunan dünyanın etrafında dönüyordu. Halbuki Kopernikus‟a göre dünya, hem kendi ekseni etrafında dönmekte hem de aynı zamanda diğer gök cisimleriyle birlikte güneşin etrafında dönmektedir. Böylece Kopernikus şu sonuca ulaşmış oluyor: Uzayda bulunan varlıklar, bize göründüklerinden daha farklıdırlar. Nesneleri görmeye alıĢtığımız açının tersinden görmek daha farklı ve doğru bir sonuca götürür. Kopernikus böylece, bir çağın evren görüşünü tamamen tersyüz eden görüşünü temellendirmiş ve evrenin merkezinde dünyanın değil, güneşin olduğunu ve her şeyin onun etrafında döndüğünü ileri sürmüştür. Kopernikus‟un Rönesans‟ın önemli düşünürlerinden biri olmasının temel nedeni bugün de büyük ölçüde doğru kabul edilen önemli bir fizik doğrusundan söz etmesinin yanı sıra, Kilise‟nin bütün baskısına rağmen, özgür bir bilim ruhuyla düşüncelerini açıkça söyleyebilmesidir. 1.5. Tycho Brahe (1546-1601) Danimarkalı bu bilgin, Rönesans ile Kilise‟nin astronomi anlayışlarını uzlaştırmaya çalışmıştır. Kurmuş olduğu rasathanelerde Kepler‟le birlikte çalışmış, tutmuş olduğu defterler ölümünden sonra Kepler tarafından korunmuş ve kendi sistemini kurmasında da temel oluşturmuştur. Fakat onun bu çabası başarılı olmamış, Kopernikus‟un sistemi sonraki bilim adamları tarafından daha çok kabul görmüş ve savunulmuştur. 1.6. Giordano Bruno (1548-1600) Rönesans‟ın en cesur düşünür ve bilim adamlarından biri olan Bruno, yeni olanı aramanın özlemi ve çabasıyla doğa karşısında büyük bir coşkunluk duymuş ve şair- filozof tipini yansıtmıştır. on altı yaşındayken Dominiken tarikatına girmiş, Cusanus ve Telesius‟un eserlerini okuyarak skolastiği eleştirmiş ve Telesius aracılığıyla Kopernikus sistemini tanımıştır. Bu tanışma onun alın yazısını da belirlemiştir. Kilise‟nin evren anlayışına aykırı düşünceler geliştirmiş, birkaç kez Engizisyon tarafından sorguya çekilince, İtalya‟dan ayrılmış ve neredeyse Avrupa‟nın bütün ülkelerini dolaşmak zorunda kalmıştır. En son olarak Zürih‟te iken bir İtalyan aristokratı onu Padua ve Venedik‟e çağırmıştır. Bu daveti kabul eden Bruno, kendisini davet eden aristokratın ihbarıyla yakalanmış ve Engizisyon tarafından Roma‟ya teslim edilmiştir. Burada Kilise‟nin affına sığınması ve düşüncelerinden vazgeçmesi için uzun zaman kendisine baskı yapılmış, kabul etmeyince de ölüme mahkum edilmiştir. Ölüm fermanını kendisine bildiren yargıca, “ölümümü bildirirken bile benden korkuyorsunuz” demiş, 1600 yılının şubat ayında Roma meydanında canlı canlı yakılarak öldürülmüştür. Bu kısa ömrüne rağmen Bruno “Neden, ilke ve Bir Üzerine”, “Sonsuzluk, Evren ve Yer Üzerine”, “Kahramanca Coşkunluk Üzerine” gibi eserler yazmıştır. Bilindiği gibi Aristoteles‟in ayüstü evreni, etherle (esir) sınırlandırılmıştı. Bruno, “esirden sonraki boşluk ne olacak?” diye sormuş ve “evreni ne ile sınırlarsak sınırlayalım, o sınırın arkasında mutlaka bir boşluk kalacaktır” diyerek evrenin sonsuz ve sınırsız olduğu sonucuna ulaşmaktadır. Bruno‟nun Kopernikus düşüncesinden bir sonuç olarak çıkardığı ikinci ana düşünce, evrenin birliği öğretisidir. Bruno‟ya göre evrenin cevheri ve özü sonsuz olan Tanrı‟dır. Bu öze göre tek tek varlıkların hiçbiri kendi başına bağımsız değildir. Bunların hepsi ezeli ve ebedi olan Tanrısal kuvvetin çeşitli görünüşleridir. Tanrı kendisinde bütün zıtları topladığı için, hem „en küçük‟ hem de „en büyük‟tür. „En küçük‟, sonlu ve sonuçta „en büyük‟ün içinde yok olup gidecek olan tek tek nesneler ve varlık prensipleri, „en büyük‟ ise evrenin kendisidir. Bunun için yalnızca insan değil, her nesne Tanrısal özün bir yansıması ve özü bakımından Tanrı‟nın kendisidir. Doğanın birliğini kavramaya çalışmak Tanrı‟nın bütünlüğünü anlayabilmek için bir yol olabilir. Doğa bilimlerindeki her geliĢme, doğayı biraz daha fazla anlama, Tanrı‟yı tanımada ve O‟nu kavramada oldukça önemlidir. Bruno‟nun Kopernikus sistemini büyük bir içtenlikle kabul etmesinin nedeni işte budur. Bruno‟nun tabiat anlayışı, estetik bir panteizmdir. Buna göre doğa, Tanrı‟nın kendisidir. 1.7. Johannes Kepler (1571-1630) Kepler, Almanya‟da doğmuş, hümanist bilimler, felsefe, matematik ve astronomi tahsil etmiştir. Bir ara matematik öğretmenliği yapmışsa da sonra Prag‟a gidip Tycho Brahe ile birlikte gözlemler yapmış, Brahe‟nin ölümüyle onun zengin astronomi araç-gereçleri ve not defteri Kepler‟e kalmıştır. Hayatı hep yoksulluk ve sıkıntı içinde geçmiş, Protestan oluşundan dolayı, dini baskılara da maruz kamıştır. Buna rağmen matematik, fizik ve astronomide çığır açan ve kendi adıyla anılan doğa yasalarına imza atmıştır. İlk yazdığı “Kozmografyanın Sırrı” adlı eserinde, Yeni Eflatuncu bir anlayışla hareket ederek evrene estetik bir yorum kazandırmaya çalışmıştır. Nerede madde varsa, orada geometri de vardır, madde her yeri kapladığı için, evrenin her yanı geometrik oranlarla doludur diyen Kepler, yaptığı gözlemleri matematik, fizik ve geometrik açıdan değerlendirmiş, kendisine ait Kepler kanunlarını oluşturmuştur. Evren mekanik bir yapıyla işlemektedir. Gezegenler de mükemmelliğin simgesi olan dairesel hareketlerle değil, elips şeklinde bir yörünge takip etmektedir. Bununla da Aristoteles‟ten beri devam eden bir anlayış daha yıkılmıştır. 1.8. Galileo Galilei (1564-1642) Pisa ve Padua üniversitelerinde profesör olarak çalışırken, beğenmemesine rağmen önceleri Aristotelesçi sistemi okutmuş, ama sonraları bir dostuna gönderdiği mektupta asıl benimsediği sistemin, Kopernikus sistemi olduğunu ifade etmiştir. Galilei 1610 yılında geliştirmiş olduğu teleskopla Jüpiter‟in uydularını keşfetti. Astronomik gözlemlerinin yanında karşıt sistemler arasındaki tartışmaları da ilk eseri olan “En Büyük iki Evren Sistemi Üzerine Konuşma” isimli eserinde ele aldı. Burada farklı kişileri konuşturarak kendisinin fikrini gizlese de yine de Kopernikus‟tan yana olduğu anlaşılmıştır. Bunun üzerine hakkında soruşturma başlatılarak Roma‟ya çağrılmış, Engizisyon önünde, yerin merkez olmayıp güneşin etrafında döndüğünü, Kopernikus sisteminin tamamen yanlış olduğunu söylemek zorunda bırakılmıştır. Yapılan baskı ve işkenceler sonucunda, Bruno‟nun ve Kopernikus‟un başına gelenlerden korktuğu ve aynı şeylerin kendi başına geleceğinden endişe ettiği için, iddialarından vazgeçtiğini söylemesine rağmen yine de kitaplarında belirttiğine göre içinden “siz kabul etmeseniz de dünya dönüyor” demiştir. Hapishane hayatı, işkencelerden sonra, ömrünün son dokuz yılını sorulan sorulara cevap vermemek ve iddialarını ortaya koymamakla geçirdi. Gözleri kör olduktan bir süre sonra da öldü. Galilei, Rönesans‟ın genel yöntemine uygun olarak, Ortaçağ‟ın formel mantığına, özellikle her şeyi spekülatif olarak ele alan ve çözümlemelerde kıyası (tasım, analoji) kullanan yönteme itibar etmemiş, deney ve gözleme dayanan, dış dünyayı kendisinden öğrenmeyi öngören bir yöntemi kabul etmiştir. Matematiğin dili üçgenler, kareler, daireler ve öteki geometrik şekillerdir. Doğada da bunlar vardır. Bunları bilmeden doğayı anlayamayız. Bu düşünceleriyle Galilei, empirizmin tümevarım anlayışını kabul etmemektedir. 1.9. Francis Bacon (1561-1626) Londra‟da soylu bir İngiliz ailesinin çocuğu olarak dünyaya gelen Francis Bacon‟ın babası İngiliz Krallığı‟nda bakanlık yapmıştır. Fransa‟da öğrenim gören Bacon, babasının ölümü üzerine İngiltere‟ye dönmüş ve önemli mevkilerde görevler yapmıştır. Siyasi hayatının en yüksek noktasında iken rüşvet suçlamasıyla hapse atılmış ve tüm görevlerinden uzaklaştırılmıştır. Hapis hayatından sonra ömrünün kalan kısmını siyasetten uzak ve yalnızlık içinde geçirmiş ve İngiltere‟de ölmüştür. “Novum Organum (Yeni Organon)”, “Bilimlerin Değeri ve Çoğalıp Büyümeleri Üzerine” ve “Yeni Atlantis” isimli eserleriyle hem bilim tarihinde hem felsefe tarihinde hem de siyaset alanında önemli izler bırakmıştır. Bacon da doğayı değil insanı merkeze koyup, insanın doğaya hakim olmasını sağlamaya çalışan bir filozof olarak Rönesans‟ın klasik ruhuna uygun düşünmektedir. Sonraları „bilgi güçtür‟ biçiminde ünlü olan söz, Bacon‟a göre insanın, doğanın karşısına çıkmak için elindeki en önemli kuvvet bilgidir. 1.9.1. idoller Teorisi Bacon‟a göre tabiata hakim olma yolunda bugüne kadar başarısız olunmasının ana nedeni, zihnimizdeki peşin hükümler, önyargılar, batıl inanç ve kuruntulardır. Bunlara Bacon, „idol‟ adını vermekte ve dört grupta toplamaktadır. a- Soy ve kabile idolleri (idola tribus): İnsanın yaratılışından gelen ve bu yüzden de bütün insanlar için ortak olan peşin hükümlerdir. Buradaki en önemli hata tabiatla insanı aynı görmektir. b- Mağara idolleri (idola specus): Platon‟un mağara benzetmesinden esinlenerek ortaya konulan bu idole göre, insanın iç dünyası bir mağara gibidir. Dışarıdan gelen etkiler her insanın yetenek ve eğilimlerine göre onun iç dünyasına farklı şekillerde yansır. c- Çarşı idolleri (idola fori): Kaynağı dil olan bu hata türü insanlar için yine birer peşin hüküm kaynağıdır. d- Tiyatro idolleri (idola theatri): Bu hata türü, insanın kendi doğasından değil, dışından olan bilimsel ve ister akli ister deneysel ister mistik niteliğe sahip olsun felsefi peşin hükümlerdir ki bu da kendisini otoritelerde gösterir. Bu yüzden insan otoritelere değil, kendi gücüne, aklına inanmalıdır. Ortaçağ‟da en çok yapılan hatalardan biri budur. Çünkü Aristoteles bir otorite olarak kabul edilmiş ve onun dediklerinin dışına çıkılamamıştır. Bacon, tüm bu hatalardan kurtulmak gerektiğine ve kendi yönteminin daha güvenli olduğuna inanmaktadır. 1.9.2. Tümevarım Yöntemi Bacon‟un tümevarımı basit bir sayma yöntemidir, henüz tam geliştirilmemiştir. Bunun da üç yolu vardır. Herhangi bir olay incelenirken, o olayda var olan niteliklere „var levhası‟ denir. İkinci olarak o olayda bulunma ihtimali olmayan nitelikler sıralanır. Buna da „yok levhası‟ denir. Üçüncüsü ise „derece levhası‟dır. Olaydaki form ve niteliklerin çeşitli derecelerde göründüğü halleri tespit edip yazmaktır. 1.9.3. Manevi Bilimler Teorisi Tümevarımsal yöntem bütün bilimleri kapsamasına rağmen metafizik veya ilahiyat bunun dışında kalır. Bacon‟a göre inanmak bilimden daha üstündür. Fakat dinde hurafelere bağlanmak inançsızlıktan daha aşağılık, ahlak dışı ve din dışıdır. Bacon böylece Skolâstiğin son döneminde olduğu gibi felsefe ve inancın, ilahiyatın birbirlerinden ayrı oldukları sonucuna varmaktadır. Bacon, bilimleri bir sınıflamaya da tabi tutmuştur. insan ruhunun üç temel yetisi olan hafıza, hayal gücü ve akla karşılık olarak tarih, şiir ve felsefe olmak üzere üç insani bilimden söz etmiştir. Hafızaya dayanan tarih, bütün manevi bilimlerin de tarihini içermektedir. Buna ahlak, sanat ve siyaset felsefesi de dâhildir. alıntıdır |
Cevap: Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 10.ÜNİTE 1. 17. yüzyıl Felsefesinin Genel Özellikleri Ortaçağ‟dan çıkış ve yeniden yapılanma anlamındaki Rönesans dönemi, insana yeni bir değer yüklemiş, din, bilim, devlet konularında yeni anlayışlar sergilemiştir. Ancak Rönesans, yeni bir çığır başlatmak için bir geçit dönemi olup, müstakil bir dönem değildir. Başka bir ifadeyle bu dönemde yetişen bilginler ve filozoflar, hep arayış içindedirler. İstikrarlı bir dönem değil, eskiden kopup uzaklaşmak için yeni bir vizyon arayış dönemidir. Rönesans, dağınık fikirlerin bulunduğu, farklı dünya görüşlerinin ortaya çıktığı, dolayısıyla da ortak bir fikir etrafında birleşilemediği görülür. İşte 17. yüzyıl, bu arayış sonucu oluşan farklılıkların ardından gelen ve arananın bulunduğu başlı başına yeni bir dönemdir. 17. yüzyıl bir istikrar dönemidir. Bu yeni dönem, karakteri itibariyle Ortaçağ‟a benzemektedir. Ortaçağ, nasıl ki dini esas alarak tutarlı bir felsefi-fikri yapı oluşturmuşsa, 17. yüzyıl da aklı (ratio) esas alarak kendi içinde tutarlı, birlikli ve adeta kapalı bir felsefi yapı oluşturmuştur. Bu sebeple bu yüzyıla „rasyonalizm yüzyılı‟ denilmiştir. 17. yüzyılda bu birlik ve kapalılığı oluşturan etken, Rönesans‟la şekillenmeye başlayan matematik-fizik bilimi; buna bağlı olarak da rasyonalizmdir. Çünkü Yeniçağ‟ın başlangıcında görülen rasyonalist düşünüşün oluşmasını sağlayan, bu matematik-fizik anlayışıdır. Rasyonalizm; gerçeği bulmak, bilmek ve açıklamak için, kendisinde tümel kavramlar, bilgiler ve kuralların bulunduğu aklı seçen bir akımdIR.Rasyonel yapılı olan doğayı anlayabilecek olan tek yeti de akıldır. Matematik-fiziğe bu derece güvenilmesinin nedeni, 17. yüzyıl filozoflarının neredeyse hepsinin matematik ve fizik eğitimi almış olmaları ve Pascal, Descartes ve Leibniz gibi ünlü filozofların matematik-fizik biliminin de yaratıcı dehalarından olmalarıdır. Kısacası Ortaçağ boyunca kabul edilen “kantitatif fizik” yerini, Rönesans‟tan itibaren “kalitatif fiziğe” bırakmıştır. Yeniçağ‟da üzerinde en fazla durulan ve çözüme kavuşturulan temel problemlerden biri de „metot‟ problemidir. Yeniçağ‟ın metot anlayışı, bu dönemin model bilimi olan matematik-fiziğin metodudur. Bu metot, temel olarak analiz (tahlil-ayrıştırma) ve sentez (birleştirme)den meydana gelmektedir. 17. yüzyıl felsefesi için gerçeğin son unsurları, „cevherler‟dir (töz), bunların aralarındaki ilgiler ise „sebepler‟dir. Bu unsurlar arasındaki bağlantılar bulunursa, gerçek açık ve seçik olarak bilinir. 2. 17. Yüzyıl Filozofları 2.1. Descartes (1596-1650) Descartes için felsefe tarihinde genel olarak yeniçağ felsefesinin kurucusu denilir. Çünkü 17. yüzyıl felsefesi, Descartes‟ın çizmiş olduğu sınırlar içerisinde doğup gelişmiştir. Bu yüzden bu yüzyılın felsefesine Kartezyenizm (Cartesianizm) (isminin Latince yazılışı Renatus Cartesius olmasından dolayı) yani Dekartçılık denilmiştir. Yazdığı kitapları arkadaşı Mersenne‟in katkılarıyla bastıran Descartes‟ın metafizik anlayışına Cizvitler karşı çıkmışlardır. Mektuplarında sorduğu sorulara yazdığı cevaplardan dolayı öğrencisi saydığı İsveç Kraliçesi Christine‟in 1649 yılındaki daveti üzerine İsveç‟e giden Descartes, buranın sert iklimine dayanamayıp kısa bir süre sonra 1650 yılının şubat ayında ölmüştür. 2.1.1. Eserleri İlk olarak “Aklı Kullanmak İçin Kurallar” adlı eseri yazan Descartes, sonra fizik ve astronomi konularında çalışarak “Dünya” adlı kitabını yazmıştır. Ölümünden sonra “Dünya” ve mektupları bir araya getirilerek “Ahlak Üzerine Mektuplar” yayınlanmıştır. 2.1.2. Yöntemi Descartes, klasik mantık ve matematiğin çözüme uzun bir yol ile ulaştırdığı kanaatindedir. Bu yüzden bu iki bilimin daha kesin yöntemlerle daha çabuk sonuca götürebileceği yolunda çalışmalar yapmıştır. Bunun için de aritmetiği kullanmıştır. Descartes‟ın ifadesiyle bizi açık ve seçik olan bilgiye ulaştırır. Açık ve seçik olarak bilmek demek, doğru ve sağlam olarak yalın olanı bilmek demektir. Yalın olana ise intuitif yolla ulaşılır. Bu intuitif olan ilk bilgi ise doğrudan doğruya bilinir. Descartes‟ın bu yöntemi aşağıdaki gibi sistematize edilebilir. 1- Apaçıklık kuralı: Doğruluğu apaçık bilinmeyen hiçbir şeyi doğru olarak kabul etmemek. 2-Analiz kuralı: Ele alınacak olan yeni konuya ait güçlüklerin her birini mümkün olduğu ve gerektiği kadar son unsurlarına ayırmak. 3- Sentez kuralı: En basit ve bilinmesi en kolay şeylerden başlayarak, en karmaşığa doğru basamak basamak yükselmek için, ilgili olan unsurlar arasında bir sıra belirlemek ve düşünceleri bu sıraya göre birleştirmek. 4- Kontrol kuralı: Matematikte yapılan sağlama yöntemi gibi, hiç bir şeyi ihmal etmediğinden emin olmak için önceki işlemleri yeniden gözden geçirmek. 2.1.3. Descartes‟ ın Matematik Yöntemi Felsefeye Uygulaması Descartes‟ın amacı matematik yöntemi bütün bilimlere uygulamakla kalmayıp, onu felsefenin de genel metodu yapmaktır. “Yöntem Üzerine Konuşma” isimli kitabında bu amacını açıklamaktadır. Descartes, eşyanın bilgisini elde etmede iki yol takip etmiştir. Bunun birincisi intuition (sezgi), ikincisi de deductiondu (zorunlu çıkarım). İntuition, içgözlemin başlangıcıdır. Bu yöntemi ilk kez ileri süren Descartes‟tır. Uzak bilgilere ise dedüktif yöntemle ulaşılır. Buna göre, sezgi metodu, zorunlu çıkarım için bir iskele vazifesi görüyor denilebilir. Descartes‟ın felsefede uyguladığı esas metodu matematik-deduction metodu olup, intuition ise zihne ilk prensipleri verecek olan, aksiyom derecesinde apaçık ilkeleri sunacak olan başlangıç safhasıdır. 2.1.4. Descartes‟ ın Bilgi Teorisi Descartes, çocukluğundan beri öğrenmiş olduğu şeylerin, hepsinin kendisine duyular ve gelenek yoluyla geldiğini, bunlardan duyuların aldatıcı geleneğin de yanıltıcı olduğunu görerek her şeyden şüphe etmeğe başlar. Descartes sadece şüphe etmek için şüphe etmemekte, kesin bir bilgiye, gerçekliğe varmak için şüphe etmektedir. Böyle kesin bir bilgiye ulaşır ulaşmaz da şüpheden tamamen uzaklaşmaktadır. Bu konuda skolastik düşünürlerden de ayrılmakta, “anlamak için inanıyorum” yerine, Descartes “anlamak için şüphe ediyorum” demektedir. Descartes, bu metodik şüpheyi kullanarak ilk apaçık ilkeye, adeta bir aksiyoma varır: Bende kalan tek kesin bilgi, „şüphe içerisinde olduğumun bilgisidir‟.Yani ünlü deyimiyle „şüphe etmediğim tek şey şüphe ettiğimdir‟. Ancak, şüphe etmek, düşünmek demektir; o halde düşündüğümden şüphe edemem. “Düşünüyorum, o halde varım- Cogito ergo sum-”. Descartes böylece ilk sağlam bilgi olarak kendi varlığının bilgisine ulaşır. Solipsizm, kendi varlığının dışında başka varlıkların gerçekliğini tanımamak ve kendi beninde sıkışıp kalmak demektir.TANRININ VARLIĞI benden kaynaklanan bir fikir olmadığına göre, bu fikri bizzat Tanrı ruhuma koymuş olmalıdır. O halde Tanrı da vardır. Tanrı‟nın varlığı zaten bizzat „mükemmel varlık‟ fikrinin eseridir. Descartes ikinci bir gerçeklik olarak Tanrı‟nın varlığına ulaşmış olur. Descartes, varlığı kesin olan üç gerçeklik alanı belirlemiş oluyor. Bunlar, „Tanrı, ben ve dış dünya‟dır. Tanrı her şeyin kendisine tabi olduğu ve kendisi hiç bir şeye bağlı olmayan sonsuz cevherdir. Ben veya ruh, düşünen cevherdir. Descartes‟a göre cevher, var olmak için başka şeye ihtiyacı olmayan şeydir. Buna göre bu tanıma uyan tek varlık Tanrı‟dır. Descartes, bilgi teorisinden hareketle fikirler teorisine ulaşır. Bunlar a) doğuştan fikirler b) arizi fikirler c) yapma fikirlerdir. Ona göre doğuştan fikirler (idea innata), bize dışardan gelmiş olmayan, ruhumuzda önceden yerleşik olan fikirler veya tasavvurlardır. Descartes‟a göre arızi fikirler, bize duyular vasıtasıyla dışardan gelen fikirlerdir. Son olarak hayal gücümüz vasıtasıyla türettiğimiz yapma fikirler bulunmaktadır. 2.1.5. Descartes‟ ın Metafiziği ve Tabiat Felsefesi Descartes, ilk ve apaçık olan ilkeleri intuitif olarak belirledikten sonra, bilgi teorisinin ikinci safhası olan apriori deduction safhasına geçmekte ve bu yolla (akıl yürütmeler yoluyla) yeni bilgilere ulaşmaktadır. Descartes, üç cevher belirlemiş olmaktadır. Bunlardan biri, Tanrı, ikincisi ruh ve üçüncüsü de cisim veya maddedir. Bu üç cevher, temelde ikiye indirgenebilir. Sonsuz cevher ve sonlu cevherler. Sonsuz olan tek cevher, Tanrı‟dır. Sonlu cevherlere aynı zamanda izafi cevherler de denir. Çünkü var olmaları Tanrı sayesindedir. Maddenin sıfatının yer kaplama olmasından zorunlu olarak şu sonuçlar çıkar: 1. Evrende ne maddesiz yer kaplama, yani boş mekan, ne de yer kaplamasız madde yani atom bulunabilir. (Demokritos‟un zıddı) 2. Maddi evren sınırsızdır, çünkü sınırları olan yer kaplama düşünülemez (Aristoteles‟in zıddı) 3. Maddenin gerçek anlamda merkezi yoktur ve onun şekli tabii olarak merkezsiz olmaktır. (exceentrique). Dolayısıyla hareketi merkezden çevreye doğrudur (centrifuge). Çünkü merkez, matematik bir noktadır ve doğal olarak yer kaplamayan bir şeydir. Buna karşılık ruh ise maddenin tamamıyla zıddıdır; yani mahiyet olarak aktif ve hürdür. Madde, ruhun ve düşünmenin olmadığı, ruh ise maddenin bulunmadığı şeydir. Yani bu iki cevher birbirine tamamıyla zıttır. Madde mutlak olarak ruhsuz, ruh ise mutlak olarak maddi olmayandır. Descartes‟ın cevherle ilgili ortaya koyduğu bu görüşe cevher düalizmi denmektedir. 2.1.6. Descartes‟ ın Ruh Görüşü Descartes‟ın ortaya koyduğu cevher düalizminin bir sonucu olarak madde bilimi ile ruh bilimi arasında da hiç bir ilişki yoktur. Ruh, duyular vasıtasıyla oluşturulan fikirleri duyular yoluyla alır. Madde ise ruhun iradesiyle hareket eden bir otomattır. Belirtildiği gibi aslında ikisinin kanunu birbirine zıttır. Madde zorunluluğa, mekanizme; ruh ise hürriyete tabidir. Dolayısıyla ruh, maddeye, bedene tabi olmayıp, beden yok olduktan sonra da yaşamağa devam eder. Hareket eden, beslenen, nefes alan, bedenimizdir; zevk alan, acı çeken, isteyen, acıkan ve susayan, seven, ümit eden ve korkan; ses, ışık, koku, tat ve teması algılayan uyanık duran ve uyuyan, rüya gören ve bayılan ise ruhumuzdur. Bütün bunlarla birlikte Descartes, hayvanlarda ruh bulunmadığını kabul etmektedir. Hayvanlardaki hareketi sağlayan ruh değil, damarlarında dolaşan kandır. Bu itibarla ruh taşımayan bir canlı olan hayvan Descartes‟a göre olsa olsa makine olabilir. Aslında insanda da kan dolaşımı vardır. İnsanı hayvandan ayıran tek fark ise insanın ruh sahibi olması, hayvanın ise ruhtan yoksun olmasıdır. Bu yüzden hayvanlarda düşünme yetisi bulunmamaktadır. Çünkü düşünme ruhun bir işlevidir.Onun makine hayvan teorisinden etkilenen koyu materyalist olan La Mettrie‟nin, „makine insan‟ teorisini ileri sürmesine neden olmuştur. 2.1.7. Descartes‟ın Ahlak Felsefesi Descartes‟ın ahlak anlayışı eudaimonisttir. Ona göre ahlakın amacı insanı mutluluğa ulaştırmaktır. Buna göre mutluluğa ulaşmanın üç yolu vardır: Doğrunun ne olduğunu tam olarak bilmek, apaçık olarak bildiğimiz doğruyu istemek ve elimizde olmayan şeylerle ilgili isteklerden vazgeçmek. Elimizde olmayan isteklerden vazgeçmek için de elimizde olanla olmayanı ayırt etmesini bilmek gerekir. 3. Jansenizm Descartes felsefesi, kendinden sonraki dönemleri etkilemiş, farklı filozoflar Descartes‟in düşüncelerinden yola çıkarak farklı sonuçlara ulaşmışlar ve böylece farklı akımlar ortaya çıkmıştır. Descartes‟ın en sert karşıtı ise Cizvit tarikatı olmuştur. Buna karşılık Descartes, Cizvit‟lerden farklı, hatta onlara karşıt bir görüşe sahip olan Jansenistlerce benimsenmiş ve savunulmuştur. Jansenizm tarikatını Descartes‟la aynı dönemde yaşayan ve bir Psikopos olan Cornelis Jansenius (1585-1638) kurmuştur. Bu tarikatın din anlayışı Saint Augustinus‟un „inayet‟ (gratia) öğretisine dayanmaktadır. Bunların Descartes‟ı benimsemelerinin sebebi ise Augustinus ile Descartes arasındaki önemli benzerliktir. Augustinus da yalnızca dini bakımdan olmak üzere Descartes gibi büyük bir şüphe krizinden geçer. 3.1. Blaise Pascal (1623-1662) Herkesçe bilinen buluşları da olan dahi bir matematikçi ve fizikçi olan, Fransız dilinin en büyük yazarlarından sayılan Pascal, Jansenistler çevresinde yetişmiş en ünlü düşünürdür. O da Descartes‟ın, bilgide „açıklık-seçiklik‟ idealiyle matematik metoduna bağlıdır. Matematik alanında „Pascal Üçgeni‟ diye bilinen binom açılımının mucididir. Pascal ayrıca edebiyat alanında da “Bir Taşralıya Mektuplar” isimli eseriyle bilinmektedir. Öte yandan felsefe sahasında da çalışmaları olmuş ve onu felsefe dünyasına tanıtan “Din Üzerine Düşünceler” isimli eserini yazmıştır. Böylece Pascal, Descartes rasyonalizminden çok, onda bir bakıma potansiyel halinde bulunan mistisizme, yani içli bir dindarlığa ve kalbe yönelmiştir. Descartes felsefesinde de mistisizm görülmektedir. Şöyle ki Descartes dünyayı ve „ben‟i bilmeyi Tanrı‟nın bilinmesine bağlamıştır. Çünkü Descartes, dış dünyanın varlığını Tanrı‟nın varlığına ve O‟na inanmaya bağlamaktadır. Galilei ve Descartes gibi Pascal‟ın da en güvendiği yöntem, matematik bilgisidir. Yani kısaca matematik, insan bilmecesini aydınlatamaz, insanın özünün ne olduğunu açıklayamaz. Çünkü tabiat içinde insan nedir? Sorusunun cevabını verecek olan matematik değildir. Pascal, bir bakıma ikinci bir mantıktan bahseder. Bu „ince düşünce‟ veya başka bir deyimle „kalp mantığı‟dır. Pascal, Descartes‟tan farklı olarak, ilahi alem, sonsuzluk, ruhun ebediliği meselelerinin akılla değil ancak bu kalp mantığı ile çözülebileceğini iddia etmektedir. 4. Pierre Bayle (1647-1706) Pascal gibi akla şüpheyle bakan ve bu şüphesini sistemli bir septisizme vardıran, bir başka filozof da Pierre Bayle‟dır. Bayle, samimi bir dindar, döneminin bilgi birikiminden maksimum düzeyde pay almış bir düşünürdür. Bayle, bilgiyi kendisinden sonrakilere de ulaştırmayı amaç edinen aydınlanma düşünürlerinin öncüsüdür. “Tarihi ve Kritik Sözlük” adını taşıyan sözlüğü, bilimsel bilgiyi hem sağlam hem de zevkli bir biçimde aktarmak için oluşturulmuş ilk denemedir. Dogmalar aklın üstünde değil, akla aykırıdırlar. Dolayısıyla din ile bilim arasında temelden bir çelişki bulunmaktadır. Aslında Bayle dinsiz değildir. Dini inancı bulunmasına rağmen, her şeyin, hatta dini dogmaların bile akıl yoluyla aydınlatılamayacağına inanır. Aklın kesin bir bilgiye ulaşmadaki yetersizliği konusunda Bayle, derinlikli bir anlam bulur. Bayle‟a göre çift hakikat vardır. Bir yanda aklın doğrusu, diğer yanda inancın doğrusu. Bunlar birbirlerinden ayrı şeyler olup, ayrı ayrı inanılacak hususlardır. Hatta matematiğin aksiyomlarının sarsılmazlığından bile şüphe edilmelidir. Çünkü değişmez gibi görünen bu bilgilerin, bundan sonra değişmeyeceğine dair hiçbir garanti yoktur. Böylece Bayle, insan bilgisinin kesinliğinin bulunmadığını ortaya koymak istemektedir. O, bu anlayışını ifade etmek için, şu meşhur ifadesini söylemiştir: “Ġnsan aklı, ancak yanılmaları bulmada beceriklidir. Ama bir başkasının yardımı olmadan kendi kendine doğruyu bulmada çok güçsüzdür. 5. Thomas Hobbes (1588-1679) F. Bacon‟la tanışıp, bir süre sekreterliğini yaptı ve onun düşüncelerinin etkisinde kaldı. Denilebilir ki Hobbes‟un kendi felsefi sistemini oluşturmada en fazla etkilendiği kişilerden biri Bacon‟dır. Önemli felsefi fikirlerini, “Felsefenin Ögeleri” isimli eserinde toplamıştır. Fakat onun en önemli eseri “Leviathan”dır. Descartes‟ın tesirinde en az kalmış ve buna karşılık natüralizmi tutarlı olarak savunmuş, hatta materyalizme varmış bir filozoftur. Hobbes‟a göre her çeşit bilginin kaynağı deneydir. Bilginin amacı ise Bacon'da olduğu gibi, insanın tabiat ve kültür çevresine hakim olmasıdır.. Felsefede yapılacak olan şey, olayları asıl gerçek olan doğal sebeplerine bağlamaktır. Tek gerçek olan cisimler dünyasında dayanakları olmayan, hürriyet, maddi olmayan ruh vb gibi bütün tasavvurlar, birer kuruntudan ibarettir. Ona göre, olaylar ancak matematik yöntemle ele alındığı takdirde bu tür kuruntulardan kurtulmak mümkün olabilir. Dolayısıyla işin içine duygular karışmaz. Görüldüğü gibi, bu son düşünceler açıkça Descartes‟ın etkisini göstermektedir. Hobbes‟un cevher meselesine bakışı ise materyalizmini yansıtır. Ona göre, cevher olan her şey ancak „maddi‟ olabilir. Dolayısıyla ruh diye bir cevher yoktur, ruhsal olaylar ne kadar gerçek olurlarsa olsunlar, dayanakları maddidir. Hobbes, 17. yy‟da devlet felsefesine büyük önem vermiş, devleti, genel felsefesinde olduğu gibi natüralist anlayışının etkisiyle suni bir aygıt saymıştır. Çünkü gerçek ve doğal olan sadece bireydir. Devlet ise sonradan oluşturulmuş bir kurumdur. Dolayısıyla doğal değildir. Hobbes, devlet anlayışını, devleti insana benzeterek şekillendirmiştir. Buna göre insan bencil bir yaratıktır. Bu yüzden insan, dünya nimetlerinin kendisine ait olmasını ister. Fakat bu istek, bütün insanlarda bulunduğu için, buradan „herkesin herkesle savaşı durumu‟ doğar. Hobbes, bunu ifade etmek için, herkesçe bilinen „insan insanın kurdudur - Homo homini lupus‟ tezini ileri sürer. Devletin kuruluş sebebi olan, genel güvenliğe yarayan şey „iyi‟, „haklı‟, yaramayan ise „kötü‟ ve „haksız‟dır. Buna göre, ahlak ve hukukun kaynağı, devlettir. Buna göre, ahlak ve hukukun kaynağı, devlettir. Din dahi, ancak devletin içerisinde bir anlam kazanır. Bunun sonucu olarak sadece devletin meşru saydığı din doğrudur. Devletin esas görevi genel güvenlik olduğuna göre, bunu yerine getirebilmesi için, „şartsız‟ ve „noksansız‟ bir otoritesinin olması gerekir. Devlet adeta bir ‘dev’ gibi olmalıdır. Devlet felsefesini anlattığı kitabının adını Hobbes bu yüzden Tevrat'ta geçen bir devin adı olan Leviathan olarak belirlemiştir. alıntıdır |
Cevap: Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 11.ÜNİTE CARTESiANiZM 1. Occasionalistler Descartes felsefesinde önemli bir problem ruh-beden düalizmiydi. Ancak bu düalizm tam olarak sonuçlandırılamamış, ruh ile bedenin birlikteliği veya ayrılığı konusu bir sonuca bağlanamamış ve soru işaretlerine neden olmuştu. İşte occasionalistler, Descartes‟ın bıraktığı bu önemli probleme, yani ruh-beden ilişkisine çok değişik cevaplar aramaktadır. Bunlar arasında en önemlileri Geulincx ile Malebranche‟dır. Bunların düşünce sistemine occasionalizm denilmektedir. 1.2. Arnold Geulincx (1624-1669) Descartes‟ın „düşünüyorum, o halde varım‟ önermesini, her çeşit bilginin çıkış noktası yapan Geulincx, düşüncenin halleri olan tavırları iki gruba ayırır. Birincisi duygulanmak, istemek, yargıda bulunmak vb gibi kendimizden türettiğimiz hallerdir. Diğeri de duyu organlarından gelen duyumlar olan dışardan verilmiş hallerdir. Benim iradem dışında bazı tasavvurların kendimde meydana getirildiğini fark ediyorum ama bunları kimin meydana getirdiğini bilemiyorum. Ben burada aktör değil sadece seyirciyim ve bedenim de yalnızca bir alet durumundadır. O halde, gerek dışardan yapılan uyarım gerekse içerden olan isteme, vücudumda bir hareket ve ruhumda bir duyum yaratmak için esas sebep değil sadece birer vesileden ibarettirler (occasion). Ruhsal olayların esas sebebi ben değil Tanrı‟dır. Tanrı, bedenimde meydana getirdiği bir uyarım vesilesiyle ruhumda bir tasavvur, isteme vesilesiyle de hareket yaratır. Ruh ile beden arasındaki ilişkileri, böylesi vesilelere bağlayan görüşe de occasionalism (vesilecilik) denilmektedir. Geulincx, önceleri sadece ruh-beden ilişkisi için kullandığı vesilecilik teorisini, sonra cisimlerin birbirini etkilemesine de uygulamış, sonlu nesnelerin (cevherlerin) birbirini gerçekte etkileyemeyeceğini, bunların birbirini etkilemelerinin de vesile sebeplere bağlı olduğunu belirtmiştir. Ona göre bu vesileleri meydana getiren gerçek etki ise, sonsuz cevher, yani Tanrı‟dan başkası değildir. Böylece Geulincx, cismi aktif olmaktan çıkarmış, tamamen pasif bir hale getirmiştir. Tek etkin varlık Tanrı‟dır. Geulincx‟in ahlak öğretisi de bu metafizik occasionalizm üzerine kurulmuştur. 1.3. Nicole Malebranche (1638-1715) Occasionalismi son sınırına kadar ulaştıran ünlü Fransız filozofu Malebranche (Malöbranş), 17. yüzyılda Fransa‟nın Descartes‟tan sonraki en büyük filozofudur. Descartes gibi zayıf bir bünyeye sahip olduğu için, kendisin tamamen düşünmeye adamıştır. Böyle bir anlayışı gerçekleştirebilmek için de kendilerini bilimsel çalışma ve dini murakebeye vermiş insanların toplandıkları „Oratorium‟ isimli bir tarikate girmiştir. 1715 yılında İngiliz filozofu Berkeley ile yaptığı bir görüşmeden duyduğu heyecana dayanamayarak ölmüştür. “Hakikatin Araştırılması” ve “Metafizik ile Din Üzerine Konuşmalar” adlı iki önemli eser yayınlamıştır. Onun da çıkış noktası Descartes‟taki gibi cevher anlayışıdır. O da maddi cevher ile ruhi cevher arasındaki münasebeti Tanrı‟ya bağlar. Çünkü tamamen farklı ve birbirlerine zıt olan bu iki cevher, ancak Tanrı‟nın vasıtasıyla ilişki kurabilir. Tanrı, hem tek yaratıcı hem de yegane etkin (aktif) varlıktır. Evrende, etkin olan tek varlık Tanrı‟dır. Olup bitenlerin tek sebebi O‟dur. 1.3.1. Malebranche‟ ın Bilgi Teorisi Malebranche‟a göre, insan bilgiyi ne kendi yaratır ne de cisimden edinir. Bilgiyi onun ruhuna yerleştiren bizzat Tanrı‟dır. Bilgimizin iki temel unsuru vardır. Bunlar Tanrı‟yı bilmek ve kendi bilincimizi bilmektir. Aslında bilincimizin bilgisi de Tanrı‟yı bilmeye bağlıdır. Yani bilincimiz Tanrı bilgisiyle birlikte bize verilmiştir. Malebranche‟ın kendi ifadesiyle, „biz her şeyi Tanrı‟da görürüz‟. Dolayısıyla bütün nesneler, her şey Tanrı‟dadır. Bu görüş sonradan Panenteizm adını alacaktır, bu da Spinoza panteizminin zıddıdır. Malebranche, Yeni Platonculuğun etkisinde kalarak Tanrı‟da bir „ideal cisimler dünyası‟ bulunduğunu iddia etmektedir. Malebranche‟ın kendi deyimiyle „mekan cisimlerin, Tanrı da ruhların yeridir‟. Buna göre sonlu birer cevher olarak madde ve ruh bağımsız olmaktan çıkıp „Sonsuz cevher‟in, „Yetkin ve Mutlak Varlığın‟ noksan parçaları, yani Tanrısal varlığa katılan, bu varlıktan pay alan şeyler olmaktadırlar. 1.3.2. Malebranche‟ ın Ahlak Anlayışı Malebranche‟ın ahlak öğretisi de bu metafizik görüşüne dayanır. Bu evrendeki bütün varlıklar Tanrı‟nın birer görünüşü ve biçimler kazanması olduğuna göre, insanın bütün istemelerinin sonunda ulaşmaya çalıştıkları amaç da Tanrı olacaktır. Her isteme ne kadar aşağı bir basamakta olursa olsun aslında bir Tanrı sevgisidir. Eylemlerimizin en yetkin olanı, noksan olan tek nesnelerden uzaklaşıp yani dünyayı unutup Tanrı‟yı istemektir. Tam olan bir „Tanrı sevgisi‟ne yükselmektir. Mutluluk ise ancak „Ruhların ruhu‟nu özleyip onu bulmak ve bilmekle elde edilebilir. Malebranche‟ın felsefesi Ortaçağ filozofu Augustinus ile Descartes‟ın uzlaştırılmasından ibarettir. Çünkü bu iki felsefe „Tanrı‟yı bilmek‟ ile „insanın kendisini bilmesi‟ni sıkı sıkıya birbirine bağlar. Descartes, kendi „ben‟imizi bilmekten Tanrı bilgisine varmıştı; Augustinus ise „kendimizi bilmemizi‟, „Tanrı‟yı bilmemiz‟ içinde eritir. 2. Baruch Spinoza (1632-1677) 2.1. Hayatı ve Eserleri genç yaşta Bruno, Bacon ve Descartes‟ı okuması onu Yahudi inançlarından uzaklaştırmıştır. Bunun üzerine havra onu dinden çıkarmış, o da bir daha hiç bir dine girmeden yalnızlık içerisinde, fakat „bilgece‟ yaşamıştır. Hayatını optik camları yaparak kazanmıştır. Onun kendisinin felsefe dünyasında tanınması ve bilinmesi, ölümünden yüz yıl kadar sonra Goethe, Lessing gibi Alman idealistleri tarafından eserlerinin düşünce dünyasına tanıtılmasıyla gerçekleşmiştir. Spinoza‟nın ana eseri “Ethica (Ahlak)”dır. Bütün felsefi sistemini burada ortaya koymuştur. Diğer eserleri ise şunlardır: “Politik inceleme”, “Devlet Üzerine inceleme”, “Anlığın Düzeltilmesi Üzerine inceleme”, “Tanrı, insan ve insanın Mutluluğu Üzerine inceleme” ile “Mektuplar”dır. 2.1.2. Spinoza‟ nın Yöntemi Spinoza‟nın yöntemi, cevher‟in tanımından hareketle ve Descartes‟ın yönteminin mantığa uygulanmasından ibarettir. Bunun daha çok bir „geometrik yöntem‟ olarak uygulandığını görüyoruz. Nitekim Ethica‟nın tam adı şöyledir, “Geometrik Metoda Göre ispat Edilmiş Olan Ahlak”. Buna göre Spinoza‟nın yöntemi, „determinist bir matematizm‟, felsefesi de „genelleştirilmiş bir matematik‟tir. 2.1.3. Spinoza‟ nın Metafiziği Spinoza metafiziğinin yukarıda anlatılan yöntem çerçevesinde şekillendiği görülmektedir. Spinoza önce metafiziğinin temel kavramlarını, tanımlar halinde belirledikten sonra, ikinci olarak bu tanımlardan yola çıkıp „dedüksiyonlar‟ yapmak suretiyle bütün metafiziğini kurmaya çalışmaktadır. 1) Tanımlar Spinoza‟nın metafizik sisteminin üç temel kavramı vardır ve o bütün sistemini bu üç kavram üzerine kurmuştur. Bu kavramlar cevher, sıfat ve tavır‟dır. Spinoza bu üç temel kavramın tanımıyla başlamaktadır. Bu bir anlamda Descartes‟ın apaçıklık ilkesinin yerine de geçmektedir. Ona göre cevher, yalnız kendisi ile var olan ve düşünülen, yani var olmak ve düşünülmek için başka hiç bir şeye ihtiyacı olmayan şeydir. Sıfat, cevherin mahiyetini, özünü teĢkil eden niteliktir. Sıfat olmaksızın cevheri anlamak mümkün değildir. Tavır ise, cevherin çeşitli sıfatlar çerçevesindeki çeşitli halleridir. Yani, tavır cevherin bir belirlenimi, başka bir şeyde var olan, bu başka şey dolayısıyla kavranabilen halleri diye tanımlanır. Özetle, cevher kendi başına var olan, sıfat cevherin mahiyetini teşkil eden, tavır da cevherin çeşitli hallerle belirlenimi, tayin edilişi demektir. 2) Dedüksiyonlar Spinoza, belirlediği bu tanımlara dayanarak dedüksiyon (zorunlu çıkarım) yoluyla yeni açıklamalara ve yeni bilgilere ulaşmaktadır. Üç temel kavram tanımına bağlı olarak üç teori ileri sürmektedir. a) Cevher teorisi Spinoza‟ nın yapmış olduğu cevher tanımından zorunlu olarak şu sonuçlar çıkmaktadır. 1-Cevher kendi kendisinin sebebidir. Başka bir sebeple var olsa cevher olmayacaktı. 2-Sonsuzdur. Sonlu olsa, kendisini sınırlayan başka bir cevher bulunacak ve ona tabi olacaktı. 3- Birdir. Eğer iki olsa, birbirini sınırlayacak ve bağımsız olamayacaktı. O halde, hiç bir şeye bağlı olmayan ve aksine her şeyin kendisine tabi olduğu bir tek cevher vardır. Spinoza bu cevher anlayışıyla Descartes‟tan ayrılmaktadır. Çünkü Descartes‟a göre hem sonsuz (Tanrı) hem de sonlu (ruh ve madde) cevherler vardır. Ruh ve madde Tanrı‟ya göre izafi cevherlerdir. Oysa kendi başına var olmayana cevher denilemez. Bundan dolayı Spinoza‟ya göre cevher deyimini yalnızca Tanrı için kullanabiliriz. Spinoza, Tanrı‟yı iyiye göre hareket ettiren, ona iyiyi gaye edindiren anlayışı, gerçeklikten çok uzak bulur. Çünkü o takdirde iyi Tanrı‟nın üzerinde bir var oluş haline gelmekte ve Tanrı bir bakıma belirlenmiş olan iyi doğrultusunda hareket etmek zorunda kalmaktadır. Bu, Tanrı‟yı kadere tabi kılmaktır ve bundan saçma bir şey olamaz. Oysa Tanrı, mahiyetinin, varlığının tek ve hür sahibidir. Tanrı aynı zamanda evrenin de sebebidir. Ama buradaki sebep farklı bir anlamda kullanılmaktadır. Spinoza‟ya göre elma nasıl kendi kırmızılığının sebebi, süt, beyazlığının ve tadının sebebi ise Tanrı da öylece evrenin sebebidir. Böylece Spinoza‟da evren ile Tanrı ve cevher bir ve aynı şey olmakta ve özdeşleşmektedir. Aynı zamanda hem bütün varlıkların yaratıcısı tabiat (natura naturans) hem de onun sonuçları olarak bütün yaratılmış tabiat (natura naturata)dır. Bunun ise felsefedeki karşılığı ise panteizmdir. b) Sıfatlar Teorisi Cevherin her biri kendine göre Tanrı‟nın mahiyetini ifade eden sonsuz sıfatları vardır. İnsan aklı bunlardan ancak ikisini bilebilir: Yer kaplama ve düşünce. Evren (cevher) yer kaplar ve düşünür. O, aynı zamanda bütün cisimlerin ve ruhların cevheridir. Yer kaplayan ve düşünen iki şey olarak madde ve ruh, Descartes‟ta olduğu gibi birbirine zıt değil, bir ve aynı şeyin iki ayrı adıdır. Cevherin sıfatlarının her biri nisbi olarak sonsuzdur. Bir örnekle açıklamak gerekirse sonsuz bir bardak düşünsek, bardağın sıfatları olarak şeffaflık ve içine su alma kabiliyeti de sonsuz olacaktır. Ama bu, sıfatların bardaktan ayrı olacakları anlamına gelmez. Onlar bardak gibi birer cevher değil sadece birer sıfattırlar. Yer kaplama olarak sonsuz olan madde bütün varlıkları kendinde toplamaz. Çünkü bundan başka sonsuz ruh (düşünce) ve onun meydana getirdiği tek tek ruhlar vardır. Ruh da varlıkların bütününü teşkil etmez, çünkü onun yanında yer kaplama ve cisimler de vardır. Yani, varlık ne sadece maddeden ne de sadece düşünceden ibarettir. Buna göre Spinoza‟nın tasarladığı Tanrı, „hem hiç bir sıfatı olmayan, hem de sonsuz sıfatı olan varlık‟ gibi gözükmektedir. Bu problemin çözümü için, Spinoza‟nın sıfatlardan kast ettiğinin ne olduğunu anlamak gerekmektedir. Spinoza‟nın söylediği şu sözünden hareketle, „her tayin, yani belirleme nisbi bir inkardır‟ demek, her sınırlama bir inkardır, anlamına gelmektedir. Yoksa Spinoza, „Tanrı‟ya mutlak olarak belirlenemeyen‟ demekle, O‟nun belirsiz yani hiç bir şey olmayan bir varlık olduğunu değil, aksine sıfatları sınırsız olan varlık, müspet ve en yüksek derecede gerçek varlık olduğunu söylemek istiyor. Sıfatları, kendisini sınırlasa ve belirleseydi bu, cevherin yani Tanrı‟nın tanımıyla çelişmiş olurdu. Oysa sonsuz sayıdaki sıfatları onu sınırlamamakta ve yine sonsuz ve sınırsız varlık olmaya devam etmektedir. Spinoza felsefesinde ortaya çıkan ikinci problem şudur. Spinoza bir yandan Tanrı‟da zeka ve irade olmadığını söylerken, diğer yandan ona düşünce sıfatı izafe etmektedir. Böylece o, Tanrı‟nın sonsuz zekası olduğunu iddia etmiş olmaz mı? Bu da bir çelişki değil midir? Bu güçlüğün çözümü şöyle olabilir. Yahudi ve Katolik ilahiyatında, hatta Descartes‟ta Tanrı, gayesine varmak için muhakeme ve tahlil yapan diskursif, yani mantıki bir zekaya değil, fakat vasıtasız bilme, görme gücü olan intüitif, yani sezgici bir zekaya sahiptir. Spinoza‟da ise, Tanrı, tabiatın yaratıcısı olmayıp, bizzat kendisidir. Spinoza‟ya göre tabiatın bir mantığı vardır, fakat bu tam manasıyla zeka olmayan şuursuz bir mantıktır. Böylece Spinoza bu problemi, düşünce ile zekayı birbirinden ayırmakla halletmeğe çalışmaktadır. felsefesinde yer kaplama ve düşünce, Descartes‟ın metafiziğindeki gibi birbirine zıt iki cevher değil, bir ve aynı cevherin iki ayrı sıfatıdır. Fakat bu ayrılık da bir zıtlığı ifade etmemekte, farklı görünüşün iki ayrı adı olarak karşımıza çıkmaktadır. Aynı cevher olan Tanrı veya tabiat, hem yer kaplama hem de düşünme sıfatının konusudur. Spinoza bu görüşüyle hem materyalizme, hem de spiritüalizme kapılarını kapamış olur. c) Tavır Teorisi Tavır, cevherin çeşitli hallerle belirlenmesi, başka deyişle görünüşüdür. Bu belirlenme daha önce belirtildiği gibi, cevherin sahip olduğu sıfatlar çerçevesinde olmaktadır. Yer kaplama sıfatının hallerinden iki tavır, hareket ve sükunet meydana gelir. Düşünce sıfatının hallerinden de gene iki tavır, zeka ve irade ortaya çıkar. Bu dört şey, cevherin veya sıfatların tavırları veya değişen halleridir. Sonsuz hareket tavrından, sonsuz şekilde tek tek cisimler meydana gelir. Zeka ve iradeden de yine sonsuz şekilde zekâ ve iradeler, yani tek tek ruhlar meydana gelirler. Ama gerek cisimlerin her biri, gerekse ferdi zeka ve iradeler sonludur. Cisimler ve ruhlar, birbiriyle çelişmedikleri gibi cevherin yani Tanrı‟nın sıfatlarının geçici halleridir. Böylece Spinoza, hareketin öncesiz ve sonrasız ama onunla birlikte bulunan cisimlerin sonlu olduğunu, zeka ve iradenin ezeli ve ebedi, fakat her ferdi zeka ve iradenin sonlu ve sınırlı olduğunu ifade etmektedir. Buna göre tek bir cevher vardır, kalan şeylerin hepsi sıfattır. Cevher kendi kendinin sebebi, mutlak, ebedi ve zorunludur. Tavır ise başkasıyla yani sıfatla birlikte var olabilen, mümkün, geçici ve izafidir, yok gibi bile düşünülebilir. (objesi) ve cisimsiz düşünce, ruh yoktur. Çünkü ne düşünce yer kaplamanın ne de yer kaplama düşüncenin eseridir. Bu durumda Spinoza‟nın ruh-beden ilişkisine ait görüşleri de şöyle açıklanabilir. Spinoza‟ya göre, duyum bedensel bir oluşumdur. Yani insan ve hayvan bedenine mahsustur. Buna karşılık, algı zihni bir oluşumdur. Beden bir duyumun etkisi altında kaldığı zaman algı, ruhun bu duyumun bir hayalini veya tasavvurunu oluşturmasından ibarettir. Böylece, Descartes‟ta ruh-beden ilişkisi „birlikte işleme‟ veya karşılıklı etki çerçevesinde çözümlenmiş iken, Spinoza‟da ikisinin aynı Tanrı‟nın sıfatları oluşuyla çözümlenir ve birbirine paralel oluşuyla açıklanır. Aslında, en baştan Tanrı-tabiat ikiliği kalkınca, ruhmadde ikiliğine de yer kalmamaktadır. Yani bunların ikiliği, yalnızca bir görünüşten ibaret olmaktadır. 2.1.4. Spinoza‟ nın Bilgi Teorisi Spinoza bilgi anlayışında rasyonalizmin ilkelerine dayanmaktadır. Buna göre gerek bilginin kaynağını gerekse değerini belirleyen temel ilke akıldır. Ancak Spinoza en değersiz bilgiden en değerli bilgiye doğru şöyle bir sıralama takip etmektedir. 1- Adi bilgi Gündelik, sıradan bilgilerdir. Çaba harcanmadan bilinen bilgidir. Bu bilgi herkeste bulunmaktadır. Düzensiz tecrübe derecesini gösterir; henüz zihin düzeni kurulmamıştır. 2- Hayal gücünün bilgisi Adi bilgiye göre biraz daha düzenli olmakla beraber apaçık değil, bulanık ve belirsizdir. 3- Deduktif (teorik) bilgi Elde edilmesinde bir çabaya ihtiyaç olan, zihinde genel kavramların oluşmasından sonra, bu kavramlar arasındaki ilgiler dikkate alınarak ortaya çıkan bilgidir. 4-intuitif (Akli sezgili) bilgi Zihnin dedüktif aşamasında elde edilen bütün bu genel kavramları da bir anda, doğrudan kavrayabilen aklın apaçık bilgisidir. Descartes‟ın apaçık bilgilerine karşılıktır. Zaten Spinoza için de hakikatin ölçüsü apaçıklıktır. Hayal gücü, eşyayı bize göre yani sübjektif olarak gösterirken, akıl, eşyayı olduğu gibi, yani objektif olarak tanıtır. Hayal gücü insanı evrenin merkezi yaparken, akıl „ben‟in üstüne yükselir. Aklın bakış açısı, tümel, ezeli, ebedi olana göredir ve her şeyi Tanrı‟ya bağlar. Tanrı‟ya bağlanan her fikir doğrudur. Bu yüzden akıl, tesadüfü reddeder ve olayların zincirleme oluşunu zorunlu görür. Tesadüf, olaylar arasındaki zorunluluğu göremeyen hayal gücünün ürünüdür. Zorunluluk, aklın ilk postulatı ve gerçek ilmin parolasıdır. Gerçekten var olan biricik tümel varlık, Tanrı veya sonsuz cevherdir. Kalan her şey O‟nun ilintisinden (araz) başka bir şey değildir. Tanrı‟yı da hayal gücü değil akıl kavrayabilir. Spinoza‟ya göre bu bilgi derecelerinden sadece üçüncü ve dördüncüsü açık, seçik ve kesindir. Anlaşılıyor ki Spinoza bilginin temeline de Tanrı bilgisini koyuyor. Ona göre diğer bütün bilgileri de ancak Tanrı‟yı kavramakla açıklayabiliriz. Bu görüşlerinden onun metafizikçi ve ilahiyatçı bir düşünür olduğu ortaya çıkmaktadır. Genel olarak, İslam düşünürlerinin fikirleriyle benzeşen bu fikirlere göre, Tanrı hem fail-i muhtar, yani hür, hem de vacibü‟l-vücud, yani zorunludur. Tanrı‟nın hürriyeti, zorunluluğunun şuuruna varmaktan ileri gelmektedir. Bir taş da düşerken zorunluluğunun bilincinde olsaydı „hür olduğunu‟ söyleyecekti. Ancak nesne ve bitkilerde bu bilinç olmadığı için hür de değildirler. 2.1.5. Spinoza‟nın Psikolojisi ve Ahlak Anlayışı Spinoza‟nın psikolojisi ve ahlakı bir duygu öğretisidir. Ona göre, insanın esas duygusu „kendini koruma ve varlığını devam ettirme‟ isteğidir. Bu duygu insanın varlığının zembereği gibidir. Yani korunma duygusuna uygun olan iyi, aykırı olan kötüdür. Spinoza‟ya göre bir şey „kendinde‟ (mutlak) iyi veya kötü değildir. Yalnızca biz bir şeye örneğin ihtiyaç duyduğumuzda ya da o şeyi istediğimizde ona iyi deriz. Yani iyi ve kötüyü biz belirleriz. O halde iyi ve kötü, rölatif belirlemelerdir. Haz ve acı duyguları da böyle değerlendirilmelidir. Spinoza‟nın ahlak anlayışı bütün sisteminin en olgun kısmıdır. Ana eserine zaten “Ahlak (Ethica)” adını vermiştir. „Kendini koruma isteği‟nden hareket etmesinden dolayı o, erdemle kendini koruma isteği arasında bir bağlantı kurar. Kendimizi koruma isteğimizin asıl sebebi, kendimizi güçlendirmeğe ve olgunlaştırmağa çalışmaktır. Erdem de bu çabanın gerçekleşmesinden ibarettir. Burada erdemle, güçlü olmak, olgun olmak özdeşleşmektedir. pinoza. Descartes gibi erdemle, ruhun aktifliği arasında da ilgi kurar. Ruh ne kadar etkin olursa, o derece olgundur ve tutkularının da esiri değildir. Ġnsanın hür olması veya olmaması, ruhun etkin ya da edilgin olmasıyla ilgilidir. Ġnsan, aklıyla hür, tutkularıyla köledir. O halde insanı hür ve erdemli duruma ulaştıran gerçek bilgi nedir? Spinoza‟ya göre bu, Tanrı‟yı bilmek ve her şeyin O‟ndan zorunlu olarak meydana geldiğini kavramakla açıklanabilir. Tanrı bilgisi, hem bilginin, hem de erdemin doruk noktasıdır. Bu bilgi insanı, tutkuların köleliğinden kurtarıp hürriyete ulaştırır. Böylece insan, sonlu dünyanın eksikliğinden uzaklaşıp, sonsuz Tanrı‟ya kavuşmuş olur. Spinoza‟nın sistemi, „Tanrı düşüncesi‟yle, O‟nun tanımı ve sıfatları ile başlamış ve görüldüğü gibi, sonu da „Tanrı‟ya karşı duyulan entellektüel sevgi‟yle noktalanmaktadır. Bu bilgiye dayanan sevgi bizi, „sonsuz varlığa‟ yükselterek tam bir hürriyete ve yetkinliğe eriştirmektedir. 2.1.6. Spinoza‟ nın Devlet Anlayışı Spinoza‟nın ahlak anlayışı gibi, devlet anlayışı da psikolojisine dayanır. O, iyi ve kötü gibi, „hak‟ kavramını da „kendisini koruma‟ duygusuna bağlar. Spinoza‟ya göre bencilliğimizi geliştirmek en doğal hakkımızdır. Bir kimsenin gücü ne kadarsa hakkı da o kadardır. O halde devlet, suni bir kurumdur. insanın kendi esenliğini korumak için kurduğu bir makine gibidir. Devletin şeklini de bu gayeye uygunluk tayin eder. Spinoza, burada Hobbes‟tan ayrılır ve herkesin hakkını bir mutlak hükümdara devrettiği monarşiyi reddeder. Buna karşılık demokrasiyi tercih eder. Ancak içinde yaşadığı Hollanda demokrasisi bozulunca Spinoza, „en iyilerin‟ bilgisine dayanan aristokrat bir cumhuriyeti düşünmeye başlar. yüzyılın hürriyet ve hoşgörü için mücadele eden düşünürleri arasında Spinoza da bulunmaktadır. Spinoza, barış içinde hür bir toplumu ideal sayar. Ona göre devlet, insanı hayvan ve makine gibi aşağı durumlara düşürmemeli, insanın değerini alçaltmamalıdır. Devlet, düşünme, konuşma ve yayın hürriyetini engellerse, gayesine aykırı düşer. alıntıdır |
Cevap: Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 12.ÜNİTE 1. Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) 1.1. Hayatı ve Eserleri Leibniz, bir hukuk profesörünün oğlu olarak Almanya‟nın Leipzig şehrinde doğdu. Daha 15 yaşındayken eski ve yeni filozofların bütün eserlerini okumuştu. Felsefe ve hukuk öğrenimi gördü. Hukuk üzerine genç yaşta doktora hazırlamasından dolayı üniversitede kalması teklif edildi. Ancak o bu teklifi kabul etmeyerek idareci ve diplomat olarak çeşitli görevlerde bulundu. Görevli olarak gittiği Paris ve Londra‟da zamanın ünlü düşünür ve bilginleriyle, ayrıca Hollanda‟da Spinoza ile tanıştı. Sonunda Hannover dükünün saray danışmanı ve kütüphanecisi olarak 40 yıl çalıştı. Berlin Bilimler Akademisi‟ni kurdu, hatta kendi ülkesinin dışında Çar Deli Petro‟yu bile Petesburg‟da bir Bilimler Akademisi kurmaya niyetlendirdi. Bunun dışında Avrupa‟daki bilim akademileri arasında bir birlik kurma uğraşısı da verdi. Hannover‟de para sistemi, madencilik ve dokumacılığı geliştirmek için çeşitli çalışmalar yapmıştır. Eserlerinin yazılışına pratik vesileler sebep olmuştur. Sağlığında bitirip yayınladığı tek büyük eseri vardır: “Theodice”. Diğer eserleri ise, “Tabiatın ve inayetin ilkeleri”, “Monadoloji”, “Metafizik Üzerine Konuşma”, “insan Zihni Üzerine Yeni Deneme”dir (J. Locke‟a karşı polemik eseri). Leibniz bütün eserlerini Fransızca olarak yazmıştır. Çünkü Almanca ancak kendisinden sonraki kuşakta felsefe alanında kullanılmaya başlanmıştır. Sadece filozof değil, aynı zamanda matematikçi, tabiat bilgini, tarihçi, filolog, hukukçu ve teologdur. Aydınlanma çağının da habercisidir. Ayrıca, düşünce tarihinin yetiştirdiği en büyük uzlaşmacı filozoftur. Dinleri, mezhepleri, dilleri ve felsefeleri hep uzlaştırma çabası gütmüştür. Sözgelimi Katolik ve Protestan kiliseleri arasında bir bağ kurma gayreti göstermiştir. 1.2. Leibniz‟ in Yöntemi Leibniz de Descartes ve Spinoza gibi matematik yöntemi felsefeye uygulamak istemiştir. Çünkü yalnızca matematikçiler savlarını ispat edebilirler. Bu yüzden sayılarla olduğu gibi, kavramlarla da hesap yapılabilmesinin gerekliliğine inanmıştır.Formüller ile yazılmış olan bir felsefi araştırma belli bir milli dile bağlı olmaktan kurtulacak, böylelikle evrensel bir felsefe dili, bir bilim dili de kurulmuş olacaktır. Leibniz, felsefe için böyle bir genel işaretler dili oluşturarak dünyadaki bütün bilim adamlarının bilip kullanabilecekleri bir „akademik dil‟ ile bir „felsefi hesap yöntemi‟ üzerinde çok durmuştur. 1.3. Leibniz‟in Bilgi Teorisi Tartışılan konu şudur: İnsan doğruya nasıl ulaşabilir? Buna o zaman verilmiş birbirine zıt iki cevap vardır. Bunlardan biri empiristlerin cevabı, diğeri ise rasyonalistlerin cevabıdır. Empiristlere göre doğru hükümlere ancak duyu algılarıyla ulaşılabilir. Dolayısıyla da insan zihninde doğuştan hiç bir bilgi yoktur. Zihin, doğuştan boş bir levha -tabula rasa-dır. Bu levha sonradan duyum ve deneylerle dolar. Bu cevabın klasik temsilcisi J. Locke‟dur Rasyonalistlere göre ise insanlar doğuştan bir takım idelere (hakikatlere) sahiptir. Bunlar doğruluk değeri bakımından duyu bilgisine üstündürler. Duyu bilgileri, zihinde bulunan bu ideleri sadece harekete geçirirler. Bu görüşlerin klasik temsilcisi ise Descartes ve Spinoza‟dır. J. Locke, rasyonalizmin bu görüşlerini eleştirerek reddeder. Ona göre zihnimizde doğuştan hiçbir bilgi yoktur. Leibniz bu noktaya kadar Locke gibi düşünür. O da duyulardan geçmeyen hiç bir bilginin zihinde bulunmadığını kabul eder. Fakat buna bir koşul koyarak „zihnin kendisinden başka‟ der. Yani duyu izlenimlerinden bir bilginin meydana gelebilmesi için, zihnin var olması gerekmektedir. Çünkü Leibniz‟e göre zihnimizde doğuştan hazır bilgiler yoktur ama zihnin kendisi doğuştan olduğu için bir takım kavramların (ideler) duyumlardan önce zihnimizde bulunmaları doğaldır. Bütün sayılar, doğuştan zihnimizde bulunur. Hepsinden önce de Tanrı fikri vardır zihnimizde. Leibniz bu düşüncelerini, Skolastik‟ten aldığı „a priori‟ kavramı ile karşılar. Bunlardan bir tanesi „yalın bir töz bölünme ile ortadan kaldırılamaz, ruh da yalın bir cevherdir ve bölünemez, o halde ruh ölümsüzdür‟. Bunun aksini iddia etmek çelişkiye düşmektir. Bir diğer örnek, Tanrı „en gerçek varlık‟ diye tanımlanır, o halde var oluşu da zorunludur, yokluğunu düşünmek çelişkidir. Leibniz, bu tür gerçekliklere zihnin doğrudan doğruya kendisinden türettiği „ebedi hakikatler‟ demektedir. Bunlar aynı zamanda zorunlu hakikatlerdir. Bunların da dayanakları çelişmezlik ilkesidir. Bu hakikatler mutlak akıldan çıkarlar. Başka türlü olmaları düşünülemez. Düşünülmeye kalkışıldığında çelişkiye düşülür. Kökleri akılda olan bu gerçekliklere karşılık bir de deneyden gelen olgu hakikatleri vardır. Ancak, bunlar zorunlu değil mümkün ve tesadüfidirler. Olgu hakikatleri aklın değil, duyguların ve geleneklerin eseridirler. Bunları oldukları gibi kabul etmekle yetiniriz. Niçin böyle olduklarını da söyleyemeyiz. Leibniz‟e göre olgu hakikatleri aklın başka bir ilkesine, „yeter sebep‟ ilkesine dayanırlar ve bunlar da gerçekleştikten sonra artık kesindirler. Leibniz de diğer rasyonalistler gibi bilginin derecelerinden söz etmiştir. Ona göre en yüksek değere sahip olan bilgi, matematik bir seçiklikle kavradığımız ve son unsurlarına kadar çözümlediğimiz tam (upuygun) bilgidirikinci seviyeye birçok insan ulaşabilmesine rağmen en son basamağa ise ancak bilgin ve filozoflar ulaşabilir. Genel bilgi yönteminin iki ana amacı vardır. Birincisi, eldeki bilgileri ispat etmek, ikincisi ise yeni bilgiler bulmaktır. Leibniz‟in bu düşüncesi, hatırlanacağı üzere, Descartes‟ın felsefesini kurmada hareket noktası olarak aradığı, „şüphe etmediğim tek şey şüphe ettiğimdir‟ önermesi gibi, kendisinden şüphe edemeyeceği apaçık ve intuitif ilk sağlam önermesine benzemektedir. 1.4. Leibniz‟ in Metafiziği Leibniz, felsefesini çağdaşları Descartes ve Spinoza gibi cevher kavramı üzerine kurmuştur. O, Descartes‟ın cevher anlayışından hareket etmektedir. Ona göre cevher, etkin bir kuvvetten başka bir şey değildir. Ancak bu kuvvet maddi olmayan bir güçtür. Bu itibarla Descartes felsefesindeki gibi cevherler yer kaplama özelliğine sahip değildirler. Leibniz‟e göre yer kaplama, cevherin öz niteliği değil, sadece etkinliğinin bir sonucu olabilir. Leibniz Descartes ve Spinoza‟dan, cevherin düşünce ve maddeyle ilişkisi ve sayısı konusunda ayrılır. Descartes biri sonsuz ikisi sonlu olmak üzere üç cevher kabul ediyordu, Tanrı, ruh ve madde. Spinoza ise tek bir cevher kabul etmişti, Tanrı. Descartes‟a göre maddenin özelliği yer kaplama, ruhunki ise düşünme idi. Spinoza‟da ise, yer kaplama ve düşünce yalnızca Tanrı‟nın temel nitelikleri, yani sıfatları idi. Leibniz, bunların aksine „monad‟ adını verdiği sonsuz cevher kabul etmekte ve yer kaplamanın da cevhere asla sıfat olamayacağını ileri sürmektedir. O zaman yer kaplamadığına göre her bir monad bir ruh olmaktadır. Böylece geriye monadın tek bir sıfatı kalmaktadır, düşünce. B. Russell‟a göre, Leibniz bu suretle maddenin gerçekliğini inkar edip onun yerine sonsuz ruhlar ailesini geçirmeğe yönelmektedir. Leibniz‟e göre cevherlerin her biri bir „ferdiyet‟ (individum), bir bölünmez birliktir. (Grekçe‟de monas, bir, birlik anlamındadır) Leibniz‟e göre, „monadların dışarıya pencereleri yoktur‟. Dolayısıyla birbirlerine etki edemezler. Ancak tasavvur güçleri bulunduğu için, bütün monadlar, hep aynı şeyi, evrenin bütününü tasavvur ederler ve her monadda evrenin süreci aynı şekilde görünür. Monadlar arasındaki bu ilgiye Leibniz, „önceden kurulmuş uyum‟ adı vermektedir. Leibniz‟de ruh ile beden münasebeti de „önceden kurulmuş uyum‟ anlayışıyla açıklanmaktadır. Ruh ile beden monadları arasında hiç bir sebeplilik (causalite) ilgisi yoktur. Fakat ruh, her an bedende olup biten aynı şeyleri tasavvur ettiğinden bedeni etkiler ve beden de bundan etkileniyormuş gibi görünür. Leibniz, bunu açıklamak için, çağdaşı Geulincx‟in „birbirine paralel işleyen saat‟ örneğini kullanır. Leibniz‟in görüşü olmaktadır. Yani bu iki saatin baştan beri ayarları birdir. Tanrı, yalnızca ruh ve bedeni değil, bütün varlıkları sürekli bir uyum içinde bulunacak şekilde düzenlemiştir. 1.5. Leibniz‟ in Tabiat Felsefesi Leibniz‟in tabiat anlayışı da metafiziğine, yani monadolojisine dayanır. Ona göre cisim bir monad, bir organizmadır. Bu görüş, en başta devrinin mekanik tabiat anlayışına zıttır. Çünkü monadlar ruhi karakterli olup yer kaplama özelliği de olmayınca, içerisinde cisimlerin hareket ettiği mekanda gerçekliğini kaybeder. Bu nedenle Leibniz atomizmi de reddeder. Çünkü mekanizmde boş mekan kavramı söz konusudur. Leibniz kütleyi de kabul etmez. Çünkü her monad ayrıdır ve bu yüzden birleşip kütle oluşturmaları mümkün değildir. Tabiattaki bütün varlıklar, mekanik değil aksine organik karakterlidir. O halde mekan metafizik bir gerçek değil, sadece bir görünüş ve monadların tasavvurlarını düzenleyen bir formdur. Aynı şekilde zaman da başlı başına bir gerçeklik değil, monadlardaki tasavvurların dizilişlerinden, ardı ardına gelişlerinden ibarettir. Sonuç olarak, mekan „bir arada bulunuş‟, zaman da „ard arda gelişin‟ formudur. 1.6. Leibniz‟ in Ruh AnlayıĢı Leibniz‟in ruh anlayışı da yine monad öğretisine dayanmaktadır. Leibniz‟e göre ruh bedenin „merkezi monadı‟dır ve cevher olduğu için de ölümsüzdür. Her merkezi monad bir takım aşağı monadlarla bağlantılı ve bunları birbirine bağlayan bir cevher gibi olduğundan, bir merkezi monad olan ruh da bedensiz olamaz. Yüksek monadların bedeni olan aşağı monadlar sürekli bir değişme içindedirler. lüm bir „büzülme‟, saklı (latent) bir hayat durumuna geçme, doğum ise aksine bir „evrim‟, saklı bir hayat durumunun açılıp gelişmesidir. Bir tomurcuğun serpilmesi gibi bir süreçtir. İnsan ömrü boyunca kendisinde saklı bulunanları, Tanrı‟nın, ruhuna önceden yerleştirmiş olduklarını yaşar. O halde ruh, Leibniz‟e göre hem ebedi hem de ezelidir. 1.7. Leibniz‟ in Ahlak Öğretisi Leibniz de Descartes ve Spinoza gibi rasyonalist bir ahlak anlayışına sahiptir. Eğilimlerimizi belirleyen tasavvurlardır. Dolayısıyla bir eğilimin değeri onu harekete getiren tasavvurun değerine göre ölçülür. Bu nedenle Leibniz‟e göre ahlak bakımdan „doğru olan‟ ile „doğru olmayan‟ın ölçüsü, doğru ve yanlış tasavvurlardır. Bir monadın tasavvurları bulanık ve karmaşık ise o monad pasif durumdadır ve bulanık ve karmaşık eğilimlerin etkisi altındadır, dolayısıyla hür değil, köledir. Aksine bir başka monad da açık ve seçik tasavvurlara sahipse, aktiftir, o zaman onu ahlaki irade yönetiyor, o kendi kendisini belirliyor demektir ki bu da hür olma durumudur. Bütün rasyonalistlerde olduğu gibi Leibniz‟e göre de hürriyet, eylemlerimize aklı kılavuz yapmaktır. Ahlaki irade de, açık ve seçik bilgiden doğar. Leibniz‟in hukuk felsefesi de bu ahlak anlayışının doğal bir sonucudur. Hukuk, insanların yalnızca dıştan ilgilerini ayarlayan bir kurallar sistemi değildir. Hukukun kökleri ahlaka dayanmaktadır. Onun kökleri, ahlaki sevgidedir. 1.8. Leibniz‟ in Din Felsefesi Leibniz‟in din felsefesi de „önceden kurulmuş uyum‟ sistemini yansıtır. Leibniz‟e göre, bilginin en yüksek ödevi, Tanrı‟yı akılla kavramaktır. Bu yüzden Leibniz, felsefe ile ilahiyatı ayırmak isteyenlere şiddetle karşı çıkmıştır. Burada da Leibniz yine uzlaştırıcı rol oynar. O da aynı şekilde Rönesans düşünürleri gibi, iki ayrı din tanımı yapar: Akıl dini ve pozitif din. Akıl dini, inançları akılla temellendirilebilen dindir ya da dinin akıl ile aydınlanabilen kısmıdır. Pozitif dinler ise tarihi, reel dinlerdir. Akıl dini, aklın hakikatleri, pozitif din ise „olgu hakikatleri‟ arasında yer alır. Akıl dininin esasları, akıldan türetilirken (Tanrı‟nın varlığı gibi) ve zorunlu iken, pozitif dinin dogmaları „olgu hakikatleri‟ gibi, akla aykırı olmamakla birlikte, akılla temellendirilemeyen sadece tarihi bir temele sahiptirler. Leibniz, „dinin hakikati‟ ile „aklın hakikati‟nin uzlaşabileceğine inanıyor. Leibniz‟in Tanrısı kendisinde yalnız açık ve seçik tasavvurlar bulunan, dolayısıyla iyilik ve bilgeliğin en olgun noktasında olan, en yüksek Monad‟dır. O takdirde, „en yüksek, en güçlü, en bilge Monad‟, yani „monadların monadı‟ olan Tanrı ile bu dünyadaki eksiklik, sefalet ve bozukluk nasıl uzlaştırılabilir? Leibniz, çağdaşı olan bazı filozoflarla bu konuda önemli bir polemiğe girer ve onlara karşı ünlü “Theodicee” eserini yazar (Theodicee; Tanrı‟nın haklılığını, adaletini gösterme demektir). O, dünyadaki kötülük ile Tanrı‟nın bilgeliği arasındaki çelişkiyi çözmek için uğraşır. Leibniz kötülüğü „fizik kötülük‟, „ahlaki kötülük‟ ve „metafizik kötülük‟ olarak üçe ayırmaktadır. Gerek fizik ve gerekse moral kötülüğün kaynağı metafizik kötülüktedir. Mademki Tanrı sonsuz, mükemmel ve bilgedir, öyleyse acaba neden suç, acı ve eksiklerden ibaret monadlar dünyasını yaratmıştır? Niçin mükemmel bir dünya yaratmamıştır? Sorularına ise Leibniz şöyle cevap vermektedir: Dünyadaki kötülük ile günah „rastlantılı‟ şeylerdendir, ama tamamen başka bir dünya da düşünülebilirdi. Tanrı bu evreni yaratırken, pek çok dünyalar tasarlamıştır. Tanrı‟nın bunlar arasından şimdikini seçip gerçekleştirmesi, bu dünyanın olabilir dünyalar arasında en iyisi olmasındandır. Leibniz‟e göre noksanlık, mümkün dünya kavramında zorunlu olarak bulunması gereken bir unsurdur. İçinde sonlu varlıkların bulunmayacağı bir dünya düşünülemez; sonlu varlıklar ise, sonlu oldukları için, yetkin değildirler. Tanrı sonsuz olduğuna göre yarattığı dünyanın sonlu varlıklardan meydana gelmesi gerekirdi ki öyle de olmuştur. İşte sonlu varlıkların eksik olup da yetkin olmayışları, „metafizik bir kötülük‟tür. alıntıdır |
Cevap: Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 13.ÜNiTE AYDINLANMA YÜZYILI 1. AYDINLANMA FELSEFESİ (18. YÜZYIL) 1.1. Bu Yüzyıla Aydınlanma Denilmesinin Nedenleri: 18. yüzyılda Avrupa‟da yapılan felsefe, „Aydınlanma Felsefesi‟ adıyla tanınmış, bu felsefenin yapıldığı çağ da „Aydınlanma Çağı‟ olarak bilinmiştir. Aydınlanma, insanı ve hayatını aydınlatmak isteyen, genel felsefi görüşün adıdır. Immanuel Kant‟a göre Aydınlanma, “insanın, aklını kendisinin kullanmaya başlaması demektir”. Daha genel bir tanımla, “insanın düşünme ve değerlendirmede, kendi aklını kullanmasıdır”. Müstakil bir kültür yaratma iradesi, önce Rönesans‟ı doğurmuş, bunu 17. Yüzyıl felsefesi rasyonalist dünya görüşü ile temellendirmeye çalışmıştır. 18. Yüzyıl ise bu sürecin zirvesini teşkil etmektedir. Aydınlanma felsefesi, genellikle kültür ağırlıklı ve insanı konu alan bir felsefedir. Ancak Aydınlanmanın en önemli özelliği, laik bir dünya görüşünü kültürün her alanına hakim kılmak istemesidir. Doğal olarak, bunu gerçekleştirmek için aklı kılavuz seçmiş ve dolayısıyla tarihin oluşturduğu bütün sosyal kurumları (din, ahlak, devlet, eğitim, hukuk vb) aklın süzgecinden geçirmeye başlamıştır. Diğer yandan, aydınlanmacı dünya görüşü, yalnızca Batı toplumları çerçevesinde kalmamış, örneğin Osmanlı Türk toplumunda da kendini hissettirmiş ve Tanzimat‟ın gerçekleştirilmesine neden olmuştur. 17. yüzyıl, büyük metafizik sistemlerin (dedüktif-konstrüktif sistemlerin) çağı olarak bilinmektedir. Dedüktif-konstrüktif sistem ise temel bir paradigmayı, bir ilkeyi hareket noktası olarak alıp, diğer bütün düşünceleri mantıksal tutarlılık içinde bu temel ilkeden türeten sistem demektir. Descartes‟ın „cogito‟ su, Leibniz‟in „monad‟ı, Spinoza‟nın „Cevher Tanrı‟sı, hep bu hareket noktaları olup, bunlar üzerine kurdukları sistemler de dedüktif-konstrüktif sistemlerin örnekleridir. Oysa 18. yy aydınlanması ise iki açıdan önceki yüzyıldan farklıdır. İlki akla güven henüz devam etmekle beraber, akılla ortaya konan değerlerin sadece spekülatif nitelikte kalmaması, bunlarla hayatın problemlerinin çözülmesi gerektiğine olan inançtır. İkincisi ise aydınlanmanın yalnızca akılla olamayacağına, Rousseau gibi duyguya, Shaftesbury gibi güzellik idealine, Hume gibi içgüdüye değer vermek gerektiğine inananları da aynı yüzyılda görmeğe başlıyoruz. Daha sonra gelen Kant ile „aklın gücü ve sınırı‟ problemi araştırılmakla Aydınlanmanın sarsılmağa başladığını, 19. yüzyılda doğacak irrasyonel akımların ve özellikle de romantizmin, bu felsefeyi ortadan kaldırdığını belirtmek gerekir. Sonuçta akıl ve ilerleme kavramları da iyiden iyiye tartışılır olmaya başlamıştır. 2. Aydınlanmanın Teorik Sorunları ve Önemli Filozofları 2.1. John Locke (1632-1704) 2.1.1. Hayatı : Ada Avrupası‟ndaki felsefenin Aydınlanmadaki en önemli temsilcisi olan John Locke, İngiliz Aydınlanmasının ilk temsilcisi ve 18. yüzyıl Aydınlanma felsefesinin de kurucusu sayılmaktadır. Onun düşünceleri Aydınlanmanın klasik ilkeleri kabul edilir. 2.1.2. Eserleri Ana eseri, bilgi konusunda yazmış olduğu “insan Zihni Üzerine bir Deneme”dir. Pratik anlamda yaptığı eğitim çalışmalarından edindiği tecrübelerinden yola çıkarak “Eğitim Üzerine Düşünceler” adlı kitabını yazmıştır. Hıristiyanlığın akla en uygun gerçek ve doğal bir din olduğunu savunduğu “Hıristiyanlığın Akla Uygun Oluşu” isimli kitap bir diğer eseridir. Devlet ve siyaset alanındaki birikimlerini ise “Hükümet Üzerine iki inceleme” adlı kitabında toplamıştır. Ayrıca “Hoşgörü Üzerine Mektuplar” isimli bir eseri de yine siyaset ve din konusunda yazılmış bir kitaptır. 2.2. Bilgi Teorisi Her ne kadar Yeniçağ‟ın ana problemlerinden biri „bilgi‟ ise de bilgi teorisini felsefi bir disiplin olarak ilk defa kuran J. Locke‟dur. 2.2.1. Doğuştan Fikirler Locke, kendi fikrini ortaya koyabilmek için önce rasyonalistlerin bu konudaki görüşlerini eleştirmektedir. Ona göre doğuştan fikirler bulunmamaktadır. Olsaydı, bebeklerin, aptalların ve cahillerin de doğuştan fikirleri olurdu. Ayrıca eğer ahlaki ilkeler doğuştan olsaydı, herkes doğuştan ahlaklı olacağı için, hiç bir ahlaki eğitime gerek duyulmazdı. 2.2.2. Duyumlar ve Çeşitleri İnsan zihni doğuştan, üzerine hiç bir şey yazılmamış boş bir levha (tabula rasa) veya beyaz bir kağıt gibidir. Bu boş levhaya hangi izlenimleri gönderirseniz onları alıp kaydeder. Biraz büyüyünce, bütün bu fikirlerin sonradan kazanılmış değil, Tanrı‟nın kendi ruhuna kazmış olduğu şeyler olduğunu zanneder. Aklın ilkeleri, matematiğin sayı ve formları, aksiyomları hep böyledir. Ancak Locke, insan ruhunda bazı yetilerin bulunduğunu reddetmez, onun karşı çıktığı şey, zihinde hazır bulunduğu iddia edilen fikirlerdir. Çünkü Locke‟a göre, bütün fikirlerimiz, deneyden kaynaklanır; dolayısıyla bütün bilgilerimiz de deneye dayalıdır. Bu deneyler de duyumlara bağlıdır. Locke, bütün tasavvurlarımızın kaynağı olan deneyleri, dolayısıyla da duyumları ikiye ayırır: Sensation (dış deney-dış duyum) ve reflexion (iç deney-iç duyum). Dış deneyin konusu, dışarıda bulunan algılanabilir nesnelerdir. İç deneyin konusu ise ruhumuzun içinde olup bitenlerdir, ruhun faaliyetleridir. Düşünmek, algılamak, inanmak, muhakeme etmek, şüphe etmek, bilmek, istemek hepsi de zihnimizin iç duyum faaliyetleridir. Buna göre Locke, zihinde oluşan bütün kavramların kaynağının dış ve iç deneyler olduğunu söylemektedir. İşte Locke‟a göre insan, dış duyum, iç duyuma gerekli malzemeyi verdiği andan itibaren düşünmeğe başlar. Yani dış deneyden bize dış duyumlar gelmedikçe düşünme gerçekleşmez. 2.3. Fikirler ve Nitelikler Teorisi İnsan, kaynağı dış deney ve onun yansıması olan iç deneyde bulunan iki tür düşünceye (tasavvur) sahiptir. Bunlar basit ve bileşik fikirlerdir. Basit fikirler, dış ve iç duyumla oluşurlar. Bunda zihnimiz pasiftir. Ancak bileşik fikirlerde zihin aktiftir. Zihin, basit fikirleri tekrar eder, sentez yapar, sonsuz şekilde birleştirir ve böylece, daha karmaşık fikirler elde eder. Bileşik fikirlerin, basit olanların birleştirilmelerinden oluştuğu daha önce belirtilmişti. Zihin, kendinde bulunan algılama, hafıza, ayırt etme, bir araya getirme, mukayese ve soyutlama gibi bir takım güçlerle basit fikirleri bileşik hale getirir. Buna göre, bileşik fikirler, basit fikirlerin değişmesinden başka bir şey değildir. Locke‟un ilk ve ikinci nitelikler teorisi de çok önemlidir. Duyumların bir kısmı gerçeği yansıtırken, diğer bir kısmı nesnelerin gerçek nitelikleri olmadığı için realiteyi yansıtmazlar, bunlar sübjektiftirler. Locke bunlardan ilkine birinci nitelikler, diğerine de ikinci nitelikler demektedir. Birinci nitelikleri ortadan kaldırırsak, nesnenin kendisi de ortadan kalkar. İkinciler ise tesadüfi olan ve belli bir takım ilintiler içerisinde nesneye bağlanabilen nitelikler olduğu için bu niteliklerin ortadan kaldırılmasıyla nesne yok olmaz. 2.4. Cevher ve Neden-Etki Düşüncesinin Oluşması Locke‟da cevher tasavvuru bileşik bir fikirdir. Buna göre bir cevher, bir tek şeyde birleşmiş gibi gözüken bir takım basit fikirlerin bir araya gelmesidir. 2.5. Locke‟a Göre Nominalizm Locke, bilgi bakımından dilin rolü üzerinde de durmaktadır. Ona göre kelimeler, tasavvurlarımızın birer işaretidir. Fakat sonradan bu kelimeleri başkalarının da tasavvurlarının hatta bizzat nesnelerin işareti haline getiririz. Demek ki genel kavramlar bazı özel varlıklardan çıkarılan fikirlerin soyutlanmasından ibarettir ve bu kavramlar eşyanın varlığına ait olmak yerine sadece zihnimizin eseridir. Locke‟un bu aşırı nominalizmi, aşırı gerçekçiliğe yol açar. Locke‟un kurduğu İngiliz nominalizmi ise, sadece „cins‟i değil, „ferd‟i inkar noktasına varmaktadır. Çünkü yaratıcısı hariç her şey ferdi değişmeye mahkum olmaktadır. Buradan da ilerde transformizm (türlerin değişimi) teorisi doğacaktır. 2.6. Bilginin Değeri Problemi Locke‟a göre bilgi, fikirlerimizin ikisi arasındaki ilgi ve uygunluğun veya karşıtlık ve uyuşmazlığın algılanmasıdır. O halde bilgimiz, fikirlerimizle sınırlıdır. Öte yandan ruhun varlığını kabul etmemize rağmen, ne spiritüalizmin ne de materyalizmin ileri sürdüğü delillerin lehinde ve aleyhinde kesin bir bilgiye ulaşmamız mümkün olmayacaktır. Bu felsefenin Locke tarafından kurulduğu kabul edilir. Bu felsefeye çağının ünlü bilgini Newton başta olmak üzere hemen bütün İngilizler sahip çıkmışlar ve İngiliz felsefesi bu güne kadar da empirist kalmıştır denilebilir. 3 George Berkeley (1685-1753) 3.1. Hayatı ve Eserleri Fransa ve İtalya‟ya seyahatler yapmış, bir misyoner kurulunun başkanı olarak Amerika‟ya gitmiş, buradaki çalışmalarında başarısız olunca İngiltere‟ye dönmüş ve piskopos olarak çalışmıştır. 67 yaşında Oxford‟da ölmüştür. Temel eserleri “Görme Kuramı”, “insan Bilgisinin ilkeleri Üstüne inceleme”, “Hylas‟ la Philonous Arasında Üç Konuşma”, “Alciphron”, “Siris”dir. 3.2. Felsefesi Berkeley, Locke emprizmini esas alarak, idealizme, hatta spiritüalizme ulaşmış bir düşünürdür. Locke‟a göre, biz ancak fikirlerin kendi aralarındaki uygunluğunu biliyor, ama bunların zihnin dışındaki şeylerle, nesnelerle uygunluğunu bilemiyorduk. Bu anlayış, bir cisimler dünyasının varlığını ortadan kaldırmağa zemin hazırlamıştı. İşte Berkeley, bu düşünceden hareketle işi sonuna kadar götürür. John Locke‟da bulunan iç ve dış deneyden yola çıkarak kendinden sonraki filozoflardan Berkeley iç deney yoluyla spiritüalizme dış deney yoluyla da Condillac materyalizme ulaşmışlardır. Böylece Berkeley aşırı bir nominalizme ulaşmış, varlığın maddi olmadığını ileri sürmüş ve felsefesini ise bu ana çizgi üzerine oturtmuştur. Berkeley‟in, açık seçik ve sağlam biçimde ortaya koyduğu idealizmin dayandığı prensip, nesnelerin özünün, yalnızca algılanmış olmalarına bağlıdır (sensüalizm). Berkeley‟e göre nesneleri, düşünceler olarak bilebiliriz. Ona göre nesneler düşünceden başka şey değildir. Kendisinin zihnimizdeki ideası dışında, maddenin gerçekliği söz konusu değildir. Aksine bunlar benim düşünceme bağlı değillerse ve benim algıladığım niteliklerin başka bir varlıkları söz konusuysa, onların var olduklarını algılayan bir manevi varlığın bulunması gerekir. Böylece maddi dünyanın var olduğu ne kadar kesinse, onları kapsayan ve destekleyen sonsuz ve her yerde bulunan bir manevi varlığın var olduğu da o kadar kesindir. Dolayısıyla Berkeley‟e göre dünya, Tanrı‟nın insanlarda uyandırdığı düşüncelerden başka bir şey değildir. 4. David Hume (1711-1776) 4.1. Hayatı ve Eserleri İngiliz empiristlerinin üçüncüsü olan David Hume Ailesinin mali durumunu düzeltmek için bir ara ticaretle uğraştıktan sonra Fransa‟ya gidip dört yıl kaldı. Dönüşünde, ilk eseri olan “insan Tabiatı Üzerine inceleme”yi tamamlamıştır. Ancak yayınlanması fayda yerine zarar verdi. Çünkü fikirleri dini bakımdan mahzurlu bulunduğundan Edinburgh Üniversitesi ahlak profesörlüğüne tayini engellendi. İkinci eseri olan “Ahlak, Siyaset ve Edebiyat Denemeleri”, kendini düşünce ve edebiyat dünyasına tanıttı. Bir generalin sekreteri olarak Hollanda, Almanya, Fransa, İtalya ve Avusturya‟ya yaptığı uzun bir Avrupa seyahatinden sonra, ilk eserini gözden geçirerek yeniden yayınlattı. İngiltere‟ye döndüğünde hukuk fakültesi kütüphanesine memur olarak görev aldı. Buradaki malzemeden de yararlanarak, ünlü “ingiltere Tarihi” kitabını kaleme aldı. Bu arada “Dinin Doğal Tarihi”ni de yazdı. Son olarak dışişleri bakanlığı müsteşar yardımcılığı görevinde bulunduktan sonra, emekli olup sakin bir hayat sürerek 1776‟da öldü. “Doğal Din Üzerine Konuşmalar” adlı eseri, ölümünden sonra yayınlandı. 4.2. Bilgi Teorisi İngiltere‟de Bacon ile başlayan empirizm D. Hume‟da tepe noktasına ulaşmıştır. Hume, İngiltere‟nin yetiştirdiği en tutarlı ve en derin düşünürlerden biridir. 4.2.1. Fikirlerimizin Kaynağı ve Çeşitleri Hume, Berkeley‟in ulaştığı sensualizm ve nominalizm noktasından hareket ederek, empirizmi sonuna kadar götürmüştür. Hume‟a göre fikirlerimiz temel olarak İzlenimler ve ideler (düşünceler) diye iki sınıfa ayrılırlar. İzlenimler, görürken, işitirken, sever veya nefret ederken, arzularken hissettiğimiz canlı duyumlardır (affectionlar). İdeler ise, izlenimlerden daha az canlı olan, hatırlama ve hayal gücü gibi bilincin dikkati kendi üzerine topladığı zaman fark ettiği zayıf duyumlardır. İlk bakışta kaynaklarından çok uzaklaşmış gibi görünen idelerimizin bile iyice araştırıldıklarında izlenimlerden çıkmış oldukları görülebilir. Bizdeki Tanrı fikri (idesi) de böyledir. insanda görülen „iyilik‟, „bilgelik‟ gibi niteliklerin sınırlarının sonsuz bir şekilde genişletilmesiyle Tanrı fikrine ulaşırız. 4.2.2. Sebeplilik ilkesinin Eleştirisi Bütün fikirlerimizin kaynağının duyum olduğunu gösterdikten sonra Hume, fikirlerin birbirini belli bir sıraya göre takip ettiklerini ve aralarında bir bağıntı olduğunu ifade etmektedir. Bu sıra ve bağıntı Hume‟un, kendisinin bulduğunu düşündüğü çağrışım yasaları olan, fikirlerimizin bağlı oldukları bazı ilkeleri gerektirir. Bunlar benzerlik, aykırılık, zaman ve mekanda yakınlık ve sebeplilik (sebep-sonuç) ilkeleridir. Hume‟a göre bu ilkelerden hiçbirisi ve özellikle de sebep-sonuç ilişkisi a priori değildir. Bu kanaatiyle o, rasyonalistlerin nedensellik ilkesinin doğuştan olduğu görüşünü eleştirmektedir. O halde sebeplilik ne doğrudan doğruya, yani sezgisel olarak bilinir ne de vasıtalı olarak ispat edilebilir. O halde bizdeki sebeplilik fikrinin kaynağı ne olabilir? Hume‟a göre bunun kaynağı, „alışkanlık‟tır. O halde tabiat kanunu, olaylar arası reel bağıntı iddialarını değil, olgular arasındaki tekrarlanması çok muhtemel olan ilişkileri kavramaktır. 4.2.3. Bilgi-Cevher ilişkisi Hume‟a göre de „varlık algılanmış olmaktır‟. Hakikat de ancak algılar arasında kurulan doğru bağlantılardır. Bu bağlantılar ise sadece benzerlik, sebeplilik vb çağrışım kanunlarıyla kurulabilir. Onda, canlı izlenimlerin soluk fikirlere dönüşmesi, hafıza olur. Hatırlama ise eskiden öğrendiklerimizin yeniden ortaya çıkarılmasıdır. Yanlış hatırlama da herhangi bir fikrin, aslında hiçbir ilgisi olmayan bir izlenime bağlanmasından doğmaktadır. D. Hume, cevher kavramını da bu anlayış çerçevesinde inkar eder. Descartes, hem sonsuz, hem sonlu cevherlerin metafizik olarak bilinebileceğini, Locke, cevherlerin var olduklarını, ancak bilinemeyeceklerini, Berkeley ise, maddi cevherleri tasavvur bağlamlarına geri götürüp, ortadan kaldırarak, sadece ruhi cevherlerin bulunduğunu iddia etmişti. Hume, ruhun cevher oluşunu da kaldırarak Berkeley‟i tamamlar. Onun yaptığı, Berkeley‟in maddi cevhere karşı kullandığı kanıtları, ruha uygulayarak, ruhun da bir cevher olamayacağı kanaatine ulaşmaktır. Hume, böylece hem spiritüalizm‟den hem de materyalizmden kurtulmuş olur. 5. Etienne De Condillac (1715-1780) Grenoble‟da doğdu. Gözlerinin ve bünyesinin zayıflığından dolayı on iki yaşlarına kadar okuma-yazmayı öğrenemedi. Bu yüzden yetenekleri de geç fark edildi. Daha sonra bir tarikata mensup olmasına ve papazlık cüppesi giymesine rağmen, papazlık yapmamıştır. Condillac, “Ġnsan Bilgisinin Kaynağı Üzerine Deneme”, “Sistemler Üzerine inceleme” ve “Duyumlar Üzerine inceleme” gibi önemli eserler yazmıştır. Condillac, Fransız aydınlanmasının temellerini, bilgi teorisi ve psikoloji bakımından işleyenlerin başında gelmektedir. Condillac‟ın bilgi teorisi, her şeyi deneyden, hatta duyumdan türetmiş olmak hususunda yapılmış en köklü denemedir. Felsefesi, açık ve sade olması sebebiyle çok etkili olmuş, bir ara okullarda Descartes‟ın yerini almış, Fransız İnkılâbı ve Napolyon devrinde öğretim için resmi felsefe sayılmıştır. Condillac, bütün ruhi olayları (düşünce, irade, içgüdü, duygu vb.) duyu organlarımızın sağladıkları duyumlardan türetmeğe çalışmıştır. Condillac‟a göre bir duyumda hep iki yön vardır. Biri tasarım, diğeri de duygu ile bundan doğan bir istemedir. Bundan dolayı duyumlardan hep iki sıra ruh hali gelişir. Sonuç olarak, bütün fikirlerimiz bize duyulardan ve özellikle de dokunmadan gelmektedir. Condillac, en aĢırı sensualisttir ama sanıldığı gibi materyalist değildir. Çünkü madde, Condillac‟a göre, duyum alamaz; dolayısıyla düşünemez, bölünebilir ve yer kaplayan bir şeydir. Buna karşılık ruh ise, birliklidir; duyum ve düşünce için bu birlik şarttır. Sonuçta her materyalist sensualist olmakla birlikte her sensualist materyalist değildir. İşte Condillac‟ı bu çerçevede düşünmek gerekir. 6. MATERYALiST FELSEFE VE TEMSiLCiLERi 6.1. ingiliz ve Fransız Materyalistleri Descartes‟ın cevher düalizmi bir taraftan Berkeley‟in savunduğu gibi spiritüalizmin uç noktalara varmasına yol açtığı gibi, bir yandan da Condillac‟la beraber sensüalizmin ileri noktası olan materyalizme neden olmuştur. Bu akımda ana konu ruhun maddi olduğu iddiasıdır. İngiltere‟de yaşayan John Toland (1670-1720) maddeyi bir aktif cevher, kuvvet ve enerji olarak kabul etmiştir. David Hartley (1704-1757) isimli bir başka İngiliz düşünürü „beyin yoksa düşünce de yoktur‟ diyerek tam bir materyalizm ortaya koymuştur. Bir ilahiyatçı olmasına rağmen materyalizme ulaşan bir başka İngiliz düşünürü ise Joseph Priestley‟dir. Oksijen gazını ilk defa keşfeden Priestley, ruhun maddi olduğu konusunda kendine göre çeşitli deliller ortaya koymuştur. kaynağı maddi olmayan hiçbir fikrimiz yoktur. İnsan ruhu da maddeden meydana gelmiştir. 18. yy Fransız materyalistlerinden en meşhuru Julien De Lamettrie‟dir (1709-1751). “Ruhun Doğal Tarihi” isimli eserindeki düşünceleri yüzünden Fransa‟dan ayrılarak Hollanda‟ya sığınmış, “Makine insan” adlı kitabından dolayı ise buradan da kaçıp Prusya‟ya sığınmak zorunda kalmıştır. Lamettrie, Descartes‟ın „makine hayvan‟ teorisinden yola çıkarak, insanın da bir makineden ibaret olduğunu kabul etmiş, ancak aralarında bir derece farkı olduğunu ileri sürmüştür. Lamettrie‟ye göre her bilginin kaynağı duyulardır. İnsanın hayvandan tek farkı düşünebilmesidir. Fransız materyalizminin diğer ünlü düşünürü, Henri Baron d‟Holbach‟dır (1713-1789). “Tabiat Sistemi” isimli eseri materyalizmin kutsal kitabı sayılmaktadır. D‟Holbach‟a göre evreni Tanrı veya tesadüf değil, zorunlu ve değişmez kanunlar yönetir. Bütün evreni anlatmak için madde ve hareket yeterlidir. Ruh diye bir şey söz konusu değildir, o sadece beynin bir niteliğidir. Dolayısıyla düşünce de beynin bir fonksiyonudur. Ölümsüz olan fertler değil sadece maddedir. 6.2. Ansiklopedistler Fransız aydınlanmasının asıl lideri olan François Marie Voltaire (1694-1778), hukuk öğrenimi görmüştür. “Mektuplar” isimli eseri dini dogmalara saldırı mahiyetinde olduğu için yasaklanıp yakılmıştır. Bütün hayatı hapis ve sürgünlerle geçmiştir. “Felsefe Sözlüğü” adlı kitabında kendi hayat felsefesini yazmaya çalışmış, “Tarih Felsefesi” isimli eseriyle de bu terimi ilk kez kullanan kişi olmuştur. Bilgi teorisi bakımından, bütün fikirlerimizin kaynağının dış deney olduğunu iddia ederek Locke‟dan daha ileri gitmiştir. Ben bir bedenim‟ önermesi Descartes‟ın „düşünüyorum o halde varım‟ önermesi kadar kesin bir bilgidir. Diğer yandan Voltaire Fransız aydınlanmasında özel bir yeri olan ansiklopedi çalışması içerisinde yer almıştır. Ansiklopedinin ilk cildi 1751 yılında yayınlanmış ve 1780 yılında otuz beş cilt olarak tamamlanmıştır. Ansiklopedi, bilgi açısından empirist ve sensüalist, metafizik bakımdan septik ve materyalist, sosyal yönden ise ihtilalci bir görüşe sahiptir. Ansiklopedinin kurucuları arasında ayrıca Rousseau, d‟Holbach, d‟Alambert ve Diderot bulunmaktadır. 7. Alman Aydınlanmacılığı Alman aydınlanma hareketi 17. yy‟ın ikinci yarısında görülmeye başlanmıştır. Alman aydınlanma felsefesinin 17. yy‟daki ilk önemli temsilcisi Christian Thomasius‟dur (1655- 1728). Ona göre bilginin değeri insanı ve hayatı aydınlatmasıyla ölçülebilir. Felsefenin hayata etki etmesi için herkes tarafından anlaşılabilen bir dille anlatılması gerekir. Bundan dolayı Thomasius Almancanın felsefe dili olmak için yeterli olduğunu ve Latincenin kaldırılması gerektiğini savunur. Bu hareket daha sonra Kant ile en üst noktaya ulaşacaktır. Chiristian Wolf (1679-1754) Alman aydınlanmasının en önemli temsilcisidir. Wolf‟a göre felsefenin teorik bakımdan açık ve seçik bilgiye ulaşmak ve pratik bakımdan da insanın mutluluğunu sağlamak gibi iki amacı vardır. Bir rasyonalist olan Wolf, rasyonel bir bilginin dedüktif hale gelebilmesi için, bütün bilgilerin akıldan mantıksal olarak türetilebileceği yüksek bir ilkenin bulunması gerektiği kanaatindedir. Bu ilke ona göre „çelişmezlik ilkesi‟dir. Çelişmezlik ilkesi sadece düşünmenin değil bütün nesnelerin de kanununudur. Wolf‟a göre biz her bilgi objesini, biri düşünce yolu diğeri de duyu algısı olmak üzere iki bakımdan düşünürüz. Asıl olan düşünce yoludur. Rasyonel psikoloji ruh hakkında akla dayalı düĢünceler üretirken, empirik pisikoloji de bu tasavvurların doğru olup olmadığını deneyle kontrol eder. Böylece bilginin akla ve deneye dayalı olan farklı iki yolu, bizi farklı hakikatlere ulaştırırlar. Wolf, Leibniz‟in ölümünden önce yayınlamadığı eserlerini, bir sistem dahilinde toplayıp yayınlamasıyla da tanınır. Bu bakımdan Wolf, Leibniz‟le birlikte anılarak, onun sistemine Leibniz-Wolf sistemi adı verilmiştir. 8. AYDINLANMANIN BAZI PROBLEMLERi 8.1. Din Aydınlanmanın dine yaklaşımı, Fransız ihtilalini hazırlayan dini uygulamalardan bağımsız düşünülemeyeceği gibi, o dönemde Hıristiyan mezhepleri arasındaki çatışma da dikkate alınmalıdır. Buna bağlı olarak Aydınlanma filozofları mezhepler arası çatışmayı önleyecek bir takım tezler ileri sürmüşlerdir. Buna göre, Leibniz Katolik, Protestan ve Kalvinizm arasında bir uzlaşma sağlamak, hatta bu mezhepleri birleştirmek için bir teolojik proje öngörmüşse de bu proje gerçekleşmemiştir. Diğer yandan Hobbes, çatışmayı önlemek için güçlü bir devlet projesi öne sürmüş, Locke ise hoşgörüye dayalı, liberalizmi öne çıkaran bir devlet yapısı öne sürerek, „hür devlete hür kilise‟ anlayışıyla dinin bir vicdan işi olması gerektiğini savunarak bunu sağlamaya çalışmıştır. Buna göre devlet din işlerine karışmayacak, hiçbir mezhebin yanında yer almayacak, inançlar serbestçe teşkilatlanabilecek ve din bir vicdan işi olarak kalacaktır. Dolayısıyla Locke, laik devleti vurgulayan bir filozoftur. Aydınlanmanın genel din anlayışı „doğal din‟ veya „akıl dini‟dir. Akıl dini demek, insanın yaratılışında yerleşik olan doğal inançlara dayalı din anlayışıdır ve tarihi dinden farklıdır. Aydınlanmanın din anlayışına göre tarihi dinler bozulmuş ve akla aykırı olan dinler iken, doğal din insanın özüne ve akla uygun olan dindir. Locke ve Wolf vahyi aklın üstünde görmelerine rağmen aynı zamanda akla uygun olarak kabul ederler. Çünkü onlara göre Tanrı‟nın gönderdiği vahiy, aklın kendiliğinden bulamayacağı bilgileri içerir. Ama bu bilgiler akla da aykırı değildir. Dinin akla uygunluğu ilkesi sonuna kadar götürüldüğü takdirde dini vahye bağlamaya gerek kalmaz ve bu noktada doğal dine ulaşılır. Bu da deizm olarak adlandırılmıştır. 16. yy‟da terim olarak ortaya çıkan deizm, ateizmin zıddı olarak Tanrı‟nın varlığına inanma ideali şeklinde anlaşılmıştır. Zamanla Kilise öğretisine bağlı olanlar, teizm kavramını kullanmış ve bu iki terim birbirinden farklılaşmıştır. Etimolojik olarak farklı olsa da anlam bakımından her iki terim de Tanrı‟yı kabul etmek anlamına gelir. Ancak teizm, evreni her an yöneten bir Tanrı‟yı kabul ederken deizm, evreni yarattıktan sonra geri çekilen ve evreni kendi kurallarıyla işlemek üzere bırakan bir Tanrı‟ya inanmaktadır. 18. yy‟ın en önemli deisti John Toland‟a göre doğal dinin rahibi bilim, kahramanları ise insanlık tarihinin büyük eğitimcileridir. Schaftesbury (1671-1713), din konusunda daha köktencidir. Schaftesbury‟de temel kavram, „enthusiams‟tır. Bu, doğruya, iyiye, güzele karşı bir hayranlık duyma, ruhun kendisini aşarak tümel doğrulara yükselmesi demektir. Din de insan hayatının yücelmesi demektir. Dinin kaynağı evrenin güzellik ve mükemmelliği olup bu güzellik ve yetkinliği yaşamak, bizde bir hayranlık ve coşku yani „enthusiams‟ duygusu yaratır. Böylece biz Tanrı‟yı kendi yarattığı eserinde bulabiliriz. Fransız düşünürleri aydınlanmadaki dini akımın en sert temsilcileridirler. Deist tanrı anlayışının asıl önemi ahlak için tek güvenilir dayanak olmasındadır. Voltaire sadece bu sebepten dolayı “eğer Tanrı olmasaydı biz onu icat etmek zorunda kalacaktık. Fakat tabiat bize O‟nun varlığını haykırmaktadır” demektedir. Diderot, başlangıçta “Tanrı eğer kendisine inananların düşündükleri gibiyse, böyle bir Tanrı‟nın olmaması daha iyi olurdu” derken, sonraları Tanrı‟yı tamamen düşüncesinin dışında bırakarak “tabiat, kendi kendine işleyen bir makine gibidir” der. Fakat buna rağmen Diderot‟u ateist saymak doğru değildir, çünkü o, Tanrı‟nın yerine tabiatı yerleştirmektedir. Bu bakımdan onu bir panteist saymak daha doğru olacaktır. D‟Holbach ise materyalizmini ateizme kadar götürmektedir. Ona göre Tanrı, tabiat güçlerinden korkmanın sonucu olarak ortaya çıkarılmıştır. D‟Holbach, temelinde din ve Tanrı bulunan her düşünceye karşıdır. Çünkü ona göre “Tanrı, insanoğlunun sefalet ve bozukluğunun ana kaynağıdır.” Hume da dinin insan ruhunda oluşmasında korku ve ümitler bulunduğunu iddia eder. Bunlar insanda yüksek varlıklar tasavvuru oluşturmuş ve zamanla insan bunlara tapınmaya başlamıştır. Din anlayışı konusunda bir başka düşünür Alman Lessing‟dir. O da akıl vahiy uzlaştırması yapar. Vahiy Tanrı‟nın insanı eğitmek için kullandığı bir vasıtadır. Vahiy olmasaydı akıl da vahyin gösterdiği gerçeği biraz geç de olsa bulabilirdi. Ona göre Tanrı insanı üç safhada yetiştirmektedir. 1- Eski Ahit safhası ki bu insanlığın çocukluk dönemidir. Burada Tanrı‟nın kanunlarına uyana mükafat uymayana da ceza verileceği söylenmiştir. 2- Yeni Ahit safhası. Burada hem insan hem din gelişmiş ve iyilikler öbür dünya için yapılmıştır. 3- Bu henüz gelmemiş bir safhadır. Ama bu safhada iyilik, sırf iyilik olduğu için yapılacaktır. Lessing “Bilge Nathan” adlı eserinde Selahaddin Eyyübi ile Nathan‟ı konuşturmakta burada Sultan bu Yahudi bilgesine üç semavi dinden hangisinin en doğru olduğunu sormaktadır. Nathan da ona şöyle bir hikaye anlatmaktadır: Zengin bir ailede yöneticilik, babadan oğula geçen bir yüzükle belirlenirmiş. Yüzük hangi oğulda kalırsa yönetici o sayılırmış. Babalardan biri üç oğlundan üçünü de aynı derecede sevdiği için bu yüzüğe denk iki yüzük daha yaptırıp her oğluna bir yüzük bırakmış. Baba ölüp de hangi oğlunun yönetici olacağı konusu gündeme gelince, hangi yüzüğün hakiki olduğu bilinemediğinden, hangisinin hükümdar olacağı da tespit edilememiş. Lessing bu hikaye ile üç büyük dinin doğruluk bakımından eşit olduğunu, dolayısıyla da üç büyük tarihi dinin arasında bir hoşgörü ortamının bulunmasının daha iyi olacağına işaret etmektedir. 8.2. Ahlak Aydınlanmanın ahlak probleminde çıkış noktası, Thomas Hobbes‟un „bencillik ahlakı‟ olmuştur. 18. yy‟da Hobbes‟a karşı çıkanların başında Shaftesbury gelmektedir. Hobbes‟un düşüncelerini kabul eden bir düşünür olan Bernard de Mandeville, bencillik esasına dayalı ahlakını meşhur „Arı Masalı‟ adlı eserinde anlatır. Bu masala göre, bir zamanlar, hem zenginliğin hem bilim, sanat ve teknikte ileriliğin, hem de ahlaki sefaletin yaşandığı bir arı toplumu (kovanı) varmış. Ancak bu arılar bencil varlıklar olduğundan toplumda ahlaki bir gerilik söz konusuymuş. Ahlak eğitimcileri de bu durumdan hep yakınır, Tanrı‟ya dua ederlermiş. Tanrı, ahlak eğitimcilerinin dualarını kabul edip, bu arı toplumunu bencillikten uzaklaştırıp tamamen dürüst, namuslu, erdemli hale getirmiş; ama artık bencillik olmadığı için çalışma ihtiyacı duymayan arıların toplumunda yoksulluk, sefalet ve gerilik alıp başını gitmiştir. Böyle olunca da arılar kitle halinde başka toplumlara göçe başlamıştır. Bu masalda denilmek istenen şudur: İnsan, yaratılışı gereği bencildir. Bu da doğal bir eğilimdir. Bencilliği tamamen ortadan kaldırırsanız belki ahlaklı bir toplum oluşturursunuz. Ama medeniyet ve refah bakımından da geri kalırsınız. Helvetius da Mendeville gibi düşünerek insanın, özünde bencil bir varlık olduğunu kabul eder. Erdem ise bencilliğin toplum yararına şekil kazanmasıdır. Bunu sağlayan ise eğitimdir. Materyalist Lamettrie ise mutluluğu duyguların, hazların tatmininde bulur. Bu anlayış ilkçağ‟dan bu yana var olan hedonizmdir (hazcılık). Faydacı (utilitarist) mutluluk ahlakının kurucusu olan Jeremy Bentham ise düşüncelerinin temelinde „mümkün olduğu kadar çok sayıda insanın, mümkün olduğu kadar çok mutlu olması‟ anlayışı vardır. Çok sayıda insan mutlu olursa, biz de bunlar içinde mutlu oluruz gibi bir anlayışı sergilemektedir. Empirist David Hume‟a göre, iradeyi belirleyen „zihni‟ unsurlar değil, „ahlaki duygu‟dur. Bunun temelinde de sempati vardır. Hume‟a göre sempati ise başkalarının iyiliğine yönelik duyguların genel adıdır. 8.3. Genel Olarak Aydınlanmanın Sonuçları Aydınlanma esas motif olarak aklı hayatın yegane ve sarsılmaz temeli yapmış, aklın her yerde ve her zaman aynı olduğunu iddia etmiştir. Aydınlanma felsefesi, insanın sadece bu dünyadaki mutluluğunu öne çıkarmıştır. Öbür dünya ile olan bağını büyük ölçüde zayıflatmıştır. Bu anlayış giderek maddeci ve hedonist (hazcı) bir ahlak ve hayat felsefesini gelişmesine neden olmuştur. Yirminci yy‟da yapılan iki dünya savaşının arkasında da bu anlayış yatmaktadır. Aydınlanma dini akla dayandırmış, doğal dini vahiy dininin yerine geçirmek istemiştir. Böylece teist inançlar yerine deist, ateist ve gitgide nihilist anlayışlara zemin hazırlamıştır. alıntıdır |
Cevap: Atauzem felsefe tarihi özetleri 1-14 14.ÜNiTE 1. KANT VE ALMAN iDEALiZMi 1.1. Immanuel Kant (1724-1801) 1.1.1. Hayatı ve Eserleri Immnanuel Kant, 1724 yılında, Doğu Prusya‟da Königsberg şehrinde esnaflıkla geçinen bir ailenin çocuğu olarak doğdu. Sıkıntılar içinde geçen bir çocukluktan sonra, dini etkiler altındaki bir lisede okudu. 1740 yılında girdiği Königsberg Üniversitesi‟nde felsefe ve tabiat bilimleri öğrenimi gördü. Fiziki coğrafya çalışmaları sırasında evrenin oluşumunu bütünüyle mekanik kanunlara bağladığı “Genel Doğa Tarihi ve Gökyüzü Teorisi” adında bir de kitap yayınladı. Onun bu görüşü, daha sonra Laplace‟ın Kant‟tan ayrı olarak geliştirdiği aynı konudaki bir teorisiyle birleştirilerek “Kant-Laplace Teorisi” şeklinde tanındı ve bugün de değerini yitirmeksizin varlığını sürdürmektedir. 1770 yılında yayınladığı “Duyu Dünyası ile Düşünce Dünyasının Formu ve ilkeleri Üzerine” isimli teziyle Ordinaryüs Profesör oldu. Leibniz-Wolf sisteminin içinde yer alan Kant, 1781 yılına kadar bir eser yayınlamadı ve kendi felsefi sistemi olan eleştirel felsefeyi oluşturmanın hazırlığı içinde sessiz ve sakin bir dönem geçirdi ve 1781 yılında ilk büyük eseri “Saf Aklın Tenkidi”ni yayınladı. Bu eserle kendi sistemini kuran Kant, 1788 yılında “Pratik Aklın Tenkidi” ile 1790 senesinde de “Yargı Gücünün Tenkidi” adlı eserlerini yayınladı. Kant, zengin bir hayal ve dahi bir fikir dünyasına sahip olduğu halde, çok sade ve gösterişsiz şekilde yaşamıştır. O derece disiplinli yaşamıştır ki her sabah mesaiye giderken üniversitenin yakınında bulunan ticarethane sahipleri saatlerini ayarlarlarmış. 1.1.2. Kant Öncesi Felsefe ve Kritisizmin Doğuşu Felsefe tarihinde Kant‟ın açtığı çığıra genellikle „kritisizm‟ adı verilir. Kant zamanında iki felsefe ekolü etkiliydi denilebilir: Bir yanda Wolf‟un temsil ettiği dogmatik-rasyonalist felsefe, diğer yanda ise Hume‟un temsil ettiği empirist-septik felsefe. Kant‟ın kendi felsefesini oluşturmaya çalıştığı devrede bir yandan bütün hakikatin akılla kavranacağına inanan Leibniz-Wolf dogmatik-rasyonalizmi, öte yandan bütün hakikati, tabiat kanunlarının gerçekliğini bile kabul etmeyen Hume şüpheciliği felsefe dünyasında egemen durumdaydı. Kant da bu ortam içinde, uzun süre LeibnizWolf sistemini benimsemiş, ancak 1770‟de yayınladığı “Duyu ve Düşünce Dünyasının Form ve İlkeleri Hakkında” eseriyle bu sistemden ayrılmıştır. Kant bu eserinde „beni dogmatik uykumdan Hume uyandırdı‟ demektedir. Buradan itibaren de Kant kendi sistemini kurmaya başlamıştır. Immanuel Kant‟a göre felsefenin temeli, ne Hume‟un dediği gibi zihnin çağrışım ve alışkanlıklarında ne de aklın varlığa tamamen uygun olduğu iddia edilen doğuştan ilkelerindedir. Ona göre bilginin kaynağında, aklın deneyden gelmeyen bir bakıma a priori formları vardır. Deneyden gelmedikleri, daha doğrusu deneyden önce var oldukları için de Kant onlara „transcendental‟ demektedir. Buna „transcendental idealizm‟ denilmiştir. Kant bununla yetinmeyerek, dogmatizmi yetersiz bulup, aklın eleştirisini yaptığı, yani aklın bilgi gücünü, sınırlarını ve bilginin doğruluk değerini tartıştığı için de felsefesine kritisizm adı verilmiştir. Ancak Kant‟ın sistemi sadece bu adlarla anılmaz. O sadece, aklın a priori kategoriler çerçevesindeki alemi bilebileceğini, bunun dışında kalan „varlığın gerçek mahiyetini‟ bilemeyeceğini iddia ettiği için de bu sisteme rölativizm, ancak şüpheci rölativizmden ayrı olduğunu belirtmek için tenkitçi rölativizm denilmiştir. 2. Bilgi Teorisi / Saf Aklın Eleştirisi Kant‟ın bilgi felsefesinin asıl amacı bilginin ne olduğu problemidir. Bilindiği gibi, bir hükmün meydana gelmesi için kavramları (insan, dünya, sıcaklık gibi) tek başına değerlendirmek yeterli değildir. Bunların başka kavramlarla bir arada ele alınması gerekir ki kavramlar hüküm haline gelebilsin. Kant, hükümleri ikiye ayırır. Bunlar, analitik ve sentetik hükümlerdir. Analitik hükümler, mevcut bilgimize yeni hiçbir şey katmayan, herhangi bir kavramın tahlili olan hükümlerdir. „Cisimler yer kaplar‟ gibi. Buradaki yer kaplama, zaten cismin kendisinde var olan bir şeydir, bir sıfattır; dolayısıyla, bilgimizi çoğaltan bir özelliği yoktur. Sentetik hükümler ise, mevcut bilgimize yeni bir şey katmış olan hüküm çeşididir. Bir başka deyişle, sentetik yargılar bilgimizi genişleten, çoğaltan yargılardır. Örneğin, „dünya gezegendir‟ hükmünde, gezegen olmak, dünyanın kendisinde bulunan bir sıfat değildir. Nitekim insanlar binlerce yıl, dünya ve gezegen arasında şimdiki bağıntıdan habersiz yaşamışlardır. Ancak bilgileri genişleyince bu ilişkiyi kurabilmişlerdir. Bir hükmün bilimsel bir bilgi olabilmesi için, onun bütün hallerde doğru, yani genel geçer olması, „konu‟ ile „yüklem‟ arasında rastlantısal değil, zorunlu bir bağın bulunması gerekir. Analitik hükümler, deneyden çıkarılmayan, dolayısıyla a priori olan hükümlerdir. Sentetik hükümler ise hem a priori hem de yukarıdaki „bugün hava sıcaktır‟ örneğinde olduğu gibi, a posteriori, yani deneyden çıkarılmış olabilirler. Kant‟ın asıl ilgilendiği hükümler, sentetik a priori olan hükümlerdir. Bu tür hükümler, kavramın dışına çıkan, ama buna rağmen deneye dayanmayıp a priori olan hüküm demektir. Sözgelimi matematik ve fiziğin hükümleri sentetik a priori hükümlerdir. Kant‟ta göre bilginin, „duyarlık‟ ve „zihin‟ olmak üzere iki temel unsuru vardır. Şimdi bu ikisini ayrı ayrı ele alalım. 2.1. Duyarlığın Eleştirisi (Transcendental Estetik) Bilgimizin, duyarlıkla zihnin birlikte çalışmasından doğduğu belirtilmişti. Kant‟a göre duyarlık, zihne bilginin işleneceği kumaşı hazırlar. Fakat bu kumaşın bir de biçimi vardır ve bu kaba malzemeden ibaret değildir. Yani, duyarlık tamamen pasif değildir. Aritmetik, ardarda gelen anları, sayıyı teşkil eden sürenin bilimidir. Geometri ise mekanın bilimidir. Ayrıca, hiç kimse, 2x2=4 olduğunu, bir üçgenin iç açıları toplamının iki dik açıya eşit olduğunu deneyden çıkardığını söyleyemez. Deney, sayılı haller içinde kaldığından, „matematik aksiyomlar‟ kadar kesin ve zorunlu olanı veremez. Matematik hakikatlerin bu kadar kesin ve zorunlu olmaları, mekan ve zamana ait olmalarından dolayıdır. Demek oluyor ki, mekan ve zaman, duyulur algının vazgeçilmez ön şartıdır. Ama bunların karşılığı olan dış bir nesne, bir obje yoktur. Mekan ve zaman, algımızın konuları değil, sadece objeyi algılama şekilleridir, süjeden ayrılmayan alışkanlıklardır. Mekan ve zamanın transcendental, yani deney şartları içinde ve zihinsel kabul edilişi, bilgi teorisi bakımından çok önemli sonuçlar doğurur. Her şeyden önce bu, dogmatizm etkisini kaybedeceğinin göstergesidir. Tek kelimeyle, duyarlık bize sadece görünüşleri (fenomeni) verir ve kendinde varlığı (numeni) veremez. Buna göre kendinde varlık, duyarlığa gizli kaldıkça, duyarlığın malzeme verdiği zihine de gizli kalacak, biz asla eşyanın mahiyetini, kendinde varlığı bilemeyeceğiz. Kant‟ın mekan ve zaman anlayışından çıkan en önemli sonuç budur. Kant‟ın bu konuda diğer filozoflardan farkına gelince, mekan ve zaman, Demokritos ve sonra da Newton‟da mutlak ve gerçek varlıklardır. Descartes‟da sadece nesnelerin bir sıfatı, bir belirlenimi, Leibniz‟de nesneler idrak edilmedikleri zaman bile nesnelerin kendilerinde bulunan arazlarıdır. Kant‟da ise bütün bunlardan farklı olarak, mekan ve zaman duyarlığın sadece a priori formlarıdır, objektif hiç bir realiteleri yoktur ve dolayısıyla da ruhumuzun, zihnimizin kendine mahsus yapısı ile ilgili şeylerdir. Kant‟ın bu düşüncesi, düşünce tarihinde daha önce ileri sürülmemiş olan orijinal bir görüştür. 2.2. Zihnin Eleştirisi (Transcendental Mantık) Kant, bilgi teorisinde, duyarlıkla zihni birbirinden ayırmakla kalmaz. O, ayrıca zihni de ikiye ayırır. Birincisi zihnin kavramları birleştirip hükümlere ulaşma gücü, ikincisi de bu hükümleri tümel kavramlar, yani ideler altında toplama gücüdür. Bunlardan birincisine Transcendental Analitik, ikincisine ise dar anlamda akıl sayılan Transcendental Diyalektik demiştir. 2.2.1. Transcendental Analitik Kant‟dan önce, insan zihnine yön veren şeyin nesne olduğu, aklımızın, objesinin ve deneyin etkisi altında yönlendirildiği iddia edilmekteydi. Kant bu anlayışı da tersine çevirmiştir. Ona göre, deneyden önce zihnimizin bir takım ana kavramları (kategoriler) vardır; biz, bu kavramları deneyin içine yerleştirir. Bu kavramlar veya kategoriler objektif ve a prioridirler. Yani kategoriler, her insanda aynı özellikte bulunurlar ve deneyden öncedirler. Bu kategoriler sayesinde sözgelimi renk algısı, zihnimize uygun olarak form kazanır ve „bu beyaz bir şeydir‟ şeklinde hükme dönüşür. Zihnimiz, duyarlığa göre daha aktiftir, duyarlık ise pasif sayılır. Bu ikisinin ortak faaliyeti sonucu bilgi oluşmaktadır. Bunlardan birinin noksan olması, bilimsel bilgiyi engeller. Bu ortaklığı vurgulamak maksadıyla Kant şu meşhur sözünü söylemiştir: “idraksiz kavramlar boş, kavramsız idrakler kördür”. Böylece, bilginin zihni bir temele oturduğunu bildirmek bakımından Kant, „zihin, kendi kanunlarını (kategorilerini) fenomenlere dikte eder‟ demektedir. Yani, zihne yön veren objeler değil, yukarda belirttiğimiz gibi, objelere şekil ve yön veren, zihnin kanunları dediği kategorilerdir. Kant, bu „kategori‟ kavramını Aristoteles‟ten almıştır. Buna göre Aristoteles‟te on çeşit kategori ortaya çıkıyordu: Cevher, nitelik, nicelik, ilgi, mekan, zaman, etki, edilgi, durum ve mülkiyet. Kant bunların sayısını on ikiye çıkarır. Kant, on iki kategoriyi dört ana başlık altında üçerli gruplar halinde toplar. Bunlar, nicelik (tümel, tikel, tekil önerme), nitelik (olumlu, olumsuz, belirsiz önerme), ilgi-nispet (yüklemli, şartlı, fasılalı önerme), ve modalitedurum (deneysel, mümkün, zorunlu önerme). Bu dördü arasında onlara hakim olan ve hepsini özetleyen bir tanesi vardır: İlgi veya nispet kategorisi. Çünkü her hüküm mutlaka bir ilgiyi, bir münasebeti ifade etmektedir. Kant‟ın asıl aradığı ise bilimsel bir metafiziğin mümkün olup olmadığıdır. O, bu sorunun cevabını transcendental dialektik‟te aramaktadır. 2.2.3. Transcendental Diyalektik Kant‟a göre, insan aklı için metafizik sorular, vazgeçilmez niteliktedir. Buna göre, metafiziğin üç temel konusu vardır: Tanrı, evren ve ruh. Kant için problem şudur: Bu üç metafizik konuda felsefe geçmişte de yapılmıştır, gelecekte de yapılacaktır. Ancak saf akılla temellendirilebilecek bir metafizik, daha doğrusu bilimsel bir metafizik mümkün müdür? Bu üç konuda ayrı ayrı bilimsel metafizik, yani rasyonel bir kozmoloji, rasyonel bir teoloji ve rasyonel bir psikoloji mümkün müdür? Bunlardan sadece Tanrı konusunda bir inceleme yaparak, bunun mümkün olup olmadığı ortaya konulduğu takdirde diğerleri de anlaşılabilecektir. Daha önce görüldüğü gibi Descartes ve Leibniz, Tanrı delillendirmelerini mantığın çelişmezlik ilkesine dayandırmışlardı. Tanrı kavramından yola çıkıp, onun tanımını analiz ile yetinerek ispat denemesi yapıyorlardı. Oysa Kant‟a göre, varlık hakkında ancak „sentetik a priori‟ hükümler bilimsel ve geçerlidir. Kant‟a göre Tanrı idesi, insan aklının gerekli bir idesidir. Fakat insan, duyular dünyasını aşan bu ide hakkında, bir obje karşısında olduğu gibi bilgi sahibi olamaz. Çünkü burada sentetik a priori hükümlere varmak imkansızıdır. İşte bütün bu sebeplerden dolayıdır ki insan aklı Tanrı, ruh ve evren hakkında birbiriyle çelişen hükümler vermektedir. Bu, aklın yapısının gereğidir. Kant, bu üç konudaki aynı derecede tutarlı veya tutarsız çelişik iddialara, antinomi demektedir. 3. Ahlak Teorisi / Pratik Aklın Eleştirisi Kant felsefesinde saf aklın mahiyetini ele aldık. Bu akıl, metafizik ve ahlaka değil sadece bilimsel bilgiye ulaşmak için kullanılmıştır. Kant‟a göre insan yeteneklerinin başında saf akıl değil pratik akıl (irade) vardır. Saf aklın antinomilere (çelişkiler) sürüklenip bizi şüpheler içerisinde bırakmasına rağmen „irade imanın temeli, ahlaki ve dini inançlarımızın dayanak noktası‟ durumundadır. Akıl gibi iradenin de kendine özgü formları ve özel kanunları vardır. İşte Kant buna (pratik akıl) demektedir. Örneğin fizik kanunları zorlayıcı nitelikte iken ahlak kanunları insana sadece sorumluluk yükler. Öyleyse ahlak alanı için geçerli olan en önemli ilke hürriyettir. Kant, ahlak felsefesini üç temel kavrama dayanarak şekillendirmektedir. Bunlar „iyi niyet‟, „kategorik imperatif ve „hürriyet‟tir. Ona göre dünyada bir tek mutlak değer varsa o da iyi niyettir. Öyleyse „iyi niyet‟inin birinci belirtisi ahlaki fillerimizin sırf ödevden doğmuş olmasıdır. İyi iradenin ikinci belirtisi, bir fiilin ahlaki değerinin kendisiyle erişilecek olan amaçta değil bu fiilin kararını verdiren „maksim‟ (ilke) de olmasıdır. Kant ahlakının ikinci kavramı olan „kategorik imperatif‟, hiç bir koşula bağlı olmayan kesin veya mutlak emir demektir. Bu anlamda kategorik imperatifin birinci formülü şudur: „öyle bir ilkeye göre hareket et ki, bu, bütün dünya için genel bir kanun olabilsin‟. Kategorik imperatifin ikinci formülü, „öyle hareket et ki, insanlık sende ve başkalarında hiçbir zaman araç olarak değil bir amaç olarak görülsün‟. Kategorik imperatifin üçüncü ve son formülü şudur: „Autonomi (özerklik) idesine göre hareket et‟. Yani öyle davran ki iraden, kendisini herkes için geçerli kurallar koyan bir yasa koyucu olarak hissetsin. Kant‟a göre, bir ilkenin bütün insanlık için genel geçer bir ahlaki maksim olabilmesi için mutlaka kategorik imperatif (koşulsuz buyruk) olması gerekir. Kişi eğer iyi niyetine dayanarak koymak zorunda olduğu ilkeyi hipotetik imperatif (koşullu buyruk)olarak koyarsa, eylem ahlaki olmayacaktır. Çünkü eylemin ahlaki olabilmesi için kategorik imperatif olarak konulmuş olan maksime göre hareket etmek gerekmektedir. Dolayısıyla ahlaklı olmakla mutluluğun birleştiği bir sistemin varlığını düşünmek de hakkımızdır. işte ahlaklı olmakla mutluluğun birleşmesi ideali insan için „en yüksek iyiyi‟ oluşturur. Sonuç olarak Kant ahlakı, hem ahlaki emri hem de onu uygulayacak otoriteyi akla (iradeye, vicdana) bağlamak istemesine rağmen Tanrı tasavvuru olmadan bunların genel- geçerliği hatta onun da ötesinde uygulanabilirliği tartışılır hale geleceğini ileri sürmektedir. 4. Estetik Teori / Yargı Gücünün Eleştirisi Kant, eleştiri felsefesinin üçüncü kitabı olan Yargı Gücünün Eleştirisi‟nde temel olarak estetiği incelemektedir. Kant, estetiği ele alırken güzel ve yüce kavramları üzerinde durmaktadır. O, güzelin ne olduğu konusunda dört yargı ortaya koymaktadır. Birinci yargı: Zevk (estetik beğeni), bir nesne üzerinde hiçbir karşılık gözetmeksizin hoşlanma veya hoşlanmama ile hüküm verme yetisidir. Kişide haz alma duygusu meydana getiren şeye „güzel‟ deriz. ikinci yargı: „Güzel‟in verdiği hazzın bir özelliği de belli hiçbir kavrama bağlanmadan evrensel olmasıdır. Üçüncü yargı: Güzel‟in üçüncü özelliği, amaçsız bir ahenk oluşudur. Kant, estetik yargıda „gayesiz gayelilik‟ şeklindeki bir fikri savunmaktadır. Dördüncü yargı: Güzel‟in bir başka niteliği de zorunlu olmasıdır. Bir şeye güzel denilince herkesin ona güzel demesi beklenir. Kant‟ın kategorilerini dikkate alarak güzellik tanımlamasını şöyle özetleyebiliriz: Güzel a- Nitelik bakımından çıkarsız olarak, b- Nicelik olarak evrensel (herkes tarafından), c- ilişki bakımından kendi dışında hiçbir gaye olmadan, d- Yön bakımından zorunlu olarak beğenilen şeydir. Yüce kavramına gelince; Yani Kant‟a göre genellikle çok büyük olan Ģeye „yüce‟ deriz. Her türlü ölçünün dışına çıkan bu büyüklüğe, duyularla hakim olunamaz. O halde „yüce‟nin sanat bakımından tasvir ve tanımı, ancak güzellikle ifade edilebilir. Immanuel Kant‟a göre güzellik eşyanın içinde değildir. Yani estetik duygudan bağımsız bir güzellik yoktur. Nasıl ki zaman ve mekan duyarlığın forumları, başka deyimle onun mahsulü iseler, güzellik de estetik duygunun formu, yani onun mahsulüdür. Sonuçta Kant estetiğini de bilgi ve ahlak teorisinde olduğu gibi a priori kategorik bir temele oturtmak istemiştir. alıntıdır |
ArO*/cic/ek/ |
| SAAT: 06:19 |
vBulletin® Copyright ©2000 - 2024, Jelsoft Enterprises Ltd.
User Alert System provided by
Advanced User Tagging v3.2.6 (Lite) -
vBulletin Mods & Addons Copyright © 2024 DragonByte Technologies Ltd.