Medineweb Forum/Huzur Adresi - İslam Sanatları Tarihi 1 / 10 Ünite Özetleri/medineweb

2. Ünite

ERKEN DÖNEM İSLAM MİMARİSİ

Çoğu Emeviler tarafından yaptırılmış olan ilk camiler ordugah camileridir. Basra Kufe camileri ile eski Kahire'de (Fustat ) Amr camii ve Kayrevan'da (Kuzey Afrika ) Sidi Ukbe Camii'nin ilk şekli hakkında bilgiler bugüne ulaşmıştır. Amr Camii 642'de yapılıp 673'de genişletilmiş, başlangıçta avlu ve mihrap yokken sonradan açık bir avlu ve sütunlara dayalı bir ana mekan getirilmiştir.

İlk yapılışı 702 yılına ve Halife Abdülmelik'e ait olan Kudüs'teki Mescid-i Aksa daha sonra 780'de yenilenmiş , değişiklikler geçirmiş , haçlıların saray haline getirilmesinden sonra Selahaddin-i Eyyübi tarafından tekrar cami haline getirilmiştir. Daha sonraki eklemelerde mihrap duvarında enine bir nefi bulunan ve kesişme yerinde bir de kubbesi olan geniş sütunlu bir yapı haline getirildi.Emevi mimarisinin en önemli yapısı Şam'da Emeviyye Camii'dir.

Emeviyye Camii 705 - 715 yıllarında Roma tapınağı ile Bizans bazilikasının yerine inşaa edilmiştir. Yapıda üç paralel nefe ayrılmıştır.
Yapıda köşkler, servi ağaçları, Cennet manzaraları , insan ve hayvan figürleriyle mozaiklere yer verilmiştir.

Abdülmelik tarafından 691 yılında Kudüs hareminde yaptırılmış olan '' Kubbetüs - Sahre'' dir.
Hz. Peygamberimiz'in (sav) Miraç gecesi bastığı ve Allah'a yükseldiği kutsal kayadır.
Ürdün'de Kusayru Amre taş mimarisi üç bölümlü tonozlu mekanıyla Emevi kasırlardan farklıdır. Bu kasrın duvar resimleri İslam sanatı tarihi bakımından önem taşımaktadır.

Emevi çöl saraylarına ilk örnek Halife Hişam b. Abdülmelik 727 yılında yapılmış Kasrül- Müşetta , Hırbetül - Mefcer'dir. Kasrül Müşetta'nın kabartmaları II. Abdülhamid tarafından Alman imparatoru Kaiser II. Wilhelm'e hediye edilmiştir. Berlin Pergamon müzesinde sergilenmektedir.

Abbasi Devri Mimarisi : İslam dünyasında Emevilerin yerine 750 yılında Abbasiler yönetimi geçirmeleriyle siyasi, askeri, idari, ilim ve sanat alanlarında çok büyük değişiklikler olmuştur. İslam halifeliğinin başkenti Şam'dan Bağdat'a taşınmasıyla İslam sanatı Orta Asya doğulu bir çehre kazanmıştır. Abbasi mimarisinin gelişmelerden biri yeni Samerra şehrinin kurulması olmuştur.
Samerra'da 150.000 kişilik en büyük camii Mütevekkiliye Camii'dir.
İslam sanatı içinde bilinen ilk türbe Kubbetüs-Süleybiye'dir ( 862)
Dicle'nin batı kıyısındadır. Abbasi devrinin en büyük saraylarından biri olan Cevsakul- Hakani Samerra'da Halife Mu'tasım tarafından Türk beyi Artuk Ebül -Feth b. Hakan için yaptırılmış fakat çok beğendiği için kendisi kullanmıştır.
Damgan'da Tarı Hane Camii ile Isfahan'ın doğusundaki Nayın Camii İran sahasında Abbasi sanatını temsil eden iki önemli eserdir...

İspanya ve Mağrip Sanatı : 711'de İspanya'ya geçen Müslümanlar burada 1492'ye kadar hüküm sürdüler. Mağrip denilen Kuzey Afrika Endülüs adı verilen İspanya'da çeşitli sülalerin siyasi egemenlikleriyle sanat gelişmesini sürdürmüştür.
Endülüs'te 786'da I. Abdurrahman'ın başlattığı Kurtuba Camii 990 yılına kadar üç kez genişletilmiştir.
Nasriler olarak da tanınan Gırnata emirlerinden kalan en önemli yapı XIV. yüzyıldan kalma Elhamra Sarayı'dır...

Mısır'da Erken İslam Mimarisi : Mısır'da ilk bağımsız Müslüman Türk devletinin kurucusu Tolunoğlu Ahmed Samerra'da görevli bir Orta Asyalı Türk emirinin oğludur.
Kahire'de el- Katayi adlı şehri kurdu (868)
Mısır'da yapılan en önemli Camii Tolunoğlu Camii 876 - 879 tuğla bir yapıdır. Mısır daha sonra 969'dan itibaren Fatimilerin egemenliğine girmiştir. Fatimiler mimaride kesme taş çok kullanmış ve cephelerin kuvvetle belirtilecek biçimde ele alınması yanında iç süslemede bitki motifleri kullandılar.
970 -972 yıllarında tamamlanan el- Ezher Camii Tolunoğlu Camii'yi örnek almıştır. Sonradan medrese haline getirilen ve Memlük devrinde minareleri eklenen yapı Kahire üniversitesine temel olmuştur.
Mısır'daki ilk türbeler Seb Abenat ( yedi kızlar ) 1171'de Fatımi devletine Selahaddin-i Eyyubi son vermiştir...

Türk İslam Mimarisi : İslam'dan önce Asya'da Hunlar , Göktürkler ve Uygurlar Türk sanatını temsil ettiler. Uygurların mimarisinde önemli bir geçiş unsuru olacak olan üçgenlerle kubbeye geçiş ilk defa Anadolu'da rastlanmıştır. Uygur tapınaklarının duvar resimleri de Türk resim sanatının öncüleridir.

1. Karahanlılar Devri Mimarisi
Asya'da Türk -İslam mimarisinin ilk eserleri Karahanlılar devrinde ortaya çıkar. 960'da Müslüman olan Karahanlılar 999'da Buhara'yı alarak Samanoğulları devletine son vermişlerdir. İlk Karahanlı eserleri kerpiç yapılardır. Sonraları tuğla kullanmışlardır.
İlk kerpiç yapıları Eski Dehistan Mezarlığında Şir -Kebir adındaki büyük kubbeli yapıdır. Kerpiç ve tuğlanın birlikte kullanıldığı Buhara yakınındaki Hazar Camii kare planlı bir yapıdır.
Karahanlı mimarisinin geliştiği çok önemli bir yapı tipide türbelerdir. İlki Samerra'daki Kubbetüs- Suleybiye ve Buhara'da Samanoğulları türbesidir.
Ayşe Bibi ve Balaci Hatun türbeleri tuğla mimarisinin örnekleridir. Ayşe Bibi Selçuklu Sultanı Alpaslan'ın kızıdır.
Karahanlılar büyük ölçüde kervansaray mimarisinin geliştiricileridir.
Kervansaraylar = Şemsül Mülük , Ribat-i Melik , Akçakale , Daya Hatun , Başane

2. Gazneliler Devri Mimarisi
Hint ve İslam dünyalarının buluşma yeri Gazne, Sultan Mahmut zamanında parlak devrini yaşamıştır. Gaznelilerin en önemli camii Leşker-i Bazar Ulu Camii'dir...

3. Büyük Selçuklular Devri Mimarisi ve Etkileri
Horasan'da 1040'da kurulan Büyük Selçuklu Devleti Alpaslan ve Melikşah devirlerinde büyük bir imparatorluk haline geldi. En önemli mimarisi İsfahan Mescid-i Cuması'dır. Melikşah emriyle hanımı Terken Hatun adına yaptırılmış Kümbet-i Haki kubbe yapısında tuğla mimarisi zeminden kubbenin kilitli noktasına kadar , düşey silmelerle gotik prensiplerle karşımıza çıkar.
Selçuklu mimarisinin İran'da en önemli camilerinden biri Zevvare Cuma Camii'dir. Büyük Selçuklular '' dört eyvanlı avlu '' medreselerde denemiş sonra anıtsal cami mimarisinde kullanılmıştır.

Büyük Selçuklular öneminde mezar anıtları kümbet ve türbe olarak iki tipte gelişme göstermiştir.
Kümbetler ; altta bir mumyalık bulunan silindirik veya çokgen gövdeli içten kubbe, dıştan küllahla örtülü türbeler kare planlı ve kubbeyle örtülü yapılardır.
Tuğrul Bey zamanına tarihlenen Kümbet-i Ali sekizgen planlı ve kubbeli , Damgan'da ( Çihilduhteren ) Kırkkızlar Kümbeti ise tuğladan yuvarlak planlı ve kubbeli bir yapıdır.
Selçuklu türbe mimarisi İmam Gazali'ye mal edilen 1111 tarihli Tüs türbesinden sonra 1157'de Serahslı mimar Muhammed b. Atsız'ın yaptığı Merv'deki Sultan Sencer Türbesi birer örnektir.

4. Timurlu Devri Mimarisi
İlhanlı devletinin dağılmasıyla Timur, 1369'dan sonra büyük bir Asya İmparatorluğu kurmayı başarmıştır. Timurlu yapılarıda mimaride önemli bir yenilik getirmemiş , süslemeleriyle ön plandadır.
Şah-ı Zinde Semerkant'ta Kusem b. Abbas'ın türbesi bu ihtişamı yansıtan yapılar topluluğudur. En gösterişli Musa Paşanın türbesidir (1412) Timur'un Gur-i Mir türbeside çift kubbeli yükseltilen yapı 1404 tarihlidir. Yesi şehrinde Hoca Ahmed Yesevi Külliyesi ve Keş'de Aksaray ile Semerkant İşrethane Sarayları bu devrin belli anıtlarıdır.
Meşhed , Gevher Şad Camii - Medresesi ölçüleri zengin çini süslemeleriyle İran'ın en güzel camilerinden biridir. Hargird Timurlu Medresesi (1444-1445) son örneklerindedir.

5. Safevi Devri Mimarisi
Bir Türk sülalesi olan Safeviler İran'da şehircilik mimarisinde yenilikler yapmışlardır. En önemli örnekleri Şah I. Abbas döneminden kalmadır. Meydan-ı Şah , Mescid-i Şah bu örneklerdendir. 1600 tarihli Allahverdi Han Köprüsü ile Puli Hacu Köprüsü su mimarisi eserlerindendir.

6. Hindistan'da Türk Mimarisi
Hindistan'da İslami yapılardan önemli eser kalmamıştır. Kutbüddin Aybeg 1193'de harap bir tapınağı camiye çevirmiştir. Delhi'deki Kutup Minar'ın inşasına 1199'da başlanmıştır. Hind -İslam mimarisinin şahaserlerindendir. 73 m. yüksekliğinde minare yivlenmiş gövdesi ve beş katıyla dünyanın en yüksek mimarisidir. Agra'da Tac Mahal , Şah Cihan tarafından hanımı Mümtaz Mahal için 1630-1648 arasında yaptırılmıştır.

7. Mısır'da Türk Memlükleri Mimarisi
İlk orijinal eserler 1266 - 1269 yıllarında Kahire'de Baybars Cami'dir. Sultan Kalavun Medresesi (1285) maristan (hastana) medrese ve türbe meydana gelir. Zengi mimarisinden gelen birtakım süsleme özellikleri yanında maristan fikri de Nureddin Zengi'nin maristanına tarihi bir olayla bağlıdır. Oğlu Nasır Muhammed'in Nasıriyye Medresesi Mısır'da ilk defa dört eyvanlı ve dört mezhep için kurulu bir medresedir.
Kahire'de Sultan Hasan Medresesi ve Külliyesi , Memlüklü türbeleri önemli eserlerdir (1356-1362)

Erken Devir Anadolu Türk -İslam Mimarisi

a. Artuklu Mimarisi : 1157 tarihli Silvan Ulucami en muhteşem eserdir. Sultan Kasım Medresesi ve Sultan İsa Medresesi gibi yapıtlar önemlidir
b. Danişmendli Mimarisi
c. Mengücüklü Mimarisi : Kale Camii (1180-1181) Şahinşah b. Süleyman tarafından Meragalı usta Hasan b. Firuz'a yaptırılmıştır.

Türkiye Selçukluları Mimarisi

Kesme taş anıtsal mimari ve mekan etkisini zenginleştiren çini mozaik mihrap ve kubbe içleri geometrik ve bitkisel süslemeleri ağaç minber ve kapı-pencere kanatları bu devrin mimarisine özellik kazandırır.
Konya'da Alaeddin'in hanımı Mahperi Huand Hatun Külliyesi (1238) cami, medrese , hamam ve kümbetiyle ilk Anadolu Selçuklu külliyesidir.
Çifte minareli medrese , Gök medrese, Karatay medresesi , Sultan Han 4500 m.kare'lik bir alanı kaplar. Revaklı avlu ve kapalı '' hol''den meydana gelir.
Anadolu'daki Selçuklu sray ve köşkleri , kervansaraylar mütevazi yapılardır. Çoğu kaba taş ve tuğladan yapılan bu eserler ştuk ve özellikle çini kaplamalar dikkati çeker. 1236'da Keykubat tarafından yaptırılan Kubadabad onaltı yapı ve av parkından meydana gelen bu yapı, çiniler insan ve hayvan figürleri bezenmiştir.

Anadolu'da XIV. YYüzyıl Beylikleri Mimarisi

Karamanoğulları Konya ve Karaman'da en çok eser bırakan beylik olmuştur. Aksaray Ulucami, Konya İplikçi Camii, cami mimarisinin temsilcilerindendir. Aydınoğullarından İsa Bey'in 1374'de Selçuk'ta yaptırdığı İsa Bey Camii çok önemlidir. Elbistan Ulucami Osmanlı mimarisinin denemeleri arasında bir örnektir.
Kubbetüs-Sahre'nin İslam mimarisi içindeki yeri ve önemi 681'de Kudüs'te ikinci bir hac yeri olarak yaptırılmasıdır.
Kuzey Afrika ve İspanya ile Mısır'da İslam mimarisinin ilk döneminde inşa edilmiş olup, sivil mimaride o coğrafyayı etkileyen en önemli yapı, Kurtuba Camii'dir. Karahanlı mimarisinde merkezi planlı cami örneği Hazar Camii'dir. Büyük Selçuklu mimarisinde önceki araştırmaları birleştiren ve ileriki gelişmelere örnek olan camii Zevvare Cuma Camii'sidir .
Konya'daki tek kubbeli Selçuklu mescidlerinin hazırlık mekanlarının özelliklerinde '' Son cemaat yeri öncüleri olmaları'' olarak söz edilebilinir....