[nurşen35]

İSLAM KURUMLARI VE MEDENİYETİ

İDARİ VE SİYASİ KURUMLAR (5. ÜNİTE)

İSLAM Tarihinin önemli 3 kurumu; hilâfet, vezâret/vezirlik, Divân teşkilatıdır.*Vezirlik kurum olarak Abbasi halifesi Ebu’l- Abbas Abdullah es- Seffah’ın Hemedanlı Ebu Seleme Hafs b. Süleyman el -Hallah’ı göreve getirmesiyle başladı.*Kanuni Sultan Süleyman vezir-i azâm yerine sadr-ı azâm (sadrazam) ismi kullanıldı.*Osmanlı’nın son sadrazamı Tevfik Paşa’dır.*Divan Teşkilâtını kurumsal anlamda Hz.Ömer kurmuştur.

Hilâfet: Birinin arkasından gitmek, onu temsil etmek, makamını almakHz.Peygamberden sonra Hz Ebu Bekir’in seçilmesiyle oluşan devlet başkanlığı kurumudur.*Hilâfet- devlet başkanlığına imamet, halifeye imam denilirdi.Namaz imamlığından ayırmak için imâmet-i kübrâ denilir.Devlet başkanlığı için emîru’l-mü’minîn ismi kullanılır.*Kur’an’da hilâfet kelimesi kullanılmamış, onun yerine halife, hulefâ, halâif kelimeleri kullanılmıştır.*ınsanın Allah’ın halifesi olması yaratılış amacıyla, yeryüzünün halifesi olması sorumluluk alanıyla ilgilidir.*Hilâfet, halife, emir, imam hadislerde devlet başkanlığı için geçen kavramlardır.*Hilâfetin saltanata dönmesi Emevi halifesi Muaviye’nin oğlu Yezid’i veliaht tayin edip biat almasıyla başladı.(675-676)*Hz.Peygamber’in AKABE BıATI siyasi liderliğinin kabulünü, MEDıNE SÖZLEŞMESİ siyasi birliğini tamamlayan ve Medine İSLAM Devleti başkanı olduğunu gösteren sözleşmedir.

*Kur’an insanın halife yaratıldığını ve tüm insanların halifeliğe aynı şekilde muhatap olduğunu (Bakara 2/30) ayetiyle ifade eder.*Devlet halifelik görevini yerine getirmede önemli unsurdur.*Halife otoritesini Allah’tan değil idare ettiği halkın biatından alır.Sorumluluğunda denetime tutulur, belli göreve gelme yöntemi yoktur.* Hz.Peygamberden sonra Ensar Saideoğulları gölgeliğinde toplanıp Sa’d b. Ubade’yi halifeliğe aday gösterdiler.*Hz.Ebu Bekir hilâfetin Kureyşten olmasının doğru olacağı,Arapların ancak Kureyşlilere itaat edeceği sözü Hz.Peygamber’in hadisi gibi algılanıp “Hilâfetin Kureyş kabilesine âidiyeti “ halifelikte aranan ilk şart oldu.*Ensardan Beşir b. Sa’d Hz. Ebu Bekir’e ilk biat eden kişidir.

*Hz.Ebu Bekir’in halife olarak yaptığı yaptığı ilk konuşmasının açılımı: “Ben Kur’an ve Sünnete uyduğum sürece bana itaat edin, bunlardan ayrılırsam beni uyarın.”*Hz.Ebu Bekir’den sonra Mescid-i Nebevi’de halkın biatı alarak Hz. Ömer ( Ömer b. Hattab) Müslümanların 2. halifesi oldu.*Hz.Ömer kendinden sonra halifelik için 6 aday ( Ehlü’ş- şûrâ) Hz.Osman, Hz.Ali,Abdurrahman b. Avf,Talha b. Ubeydullah,Sa’d b. Ebi Vakkas ve Zübeyr b. Avam’ı önerdi. Bunlar kendi arasında 3 gün içinde birini halife seçecekti, bu yönteme sonradan Ehl’ül- Hal’ ve’l-Akd seçimi denildi.*3. halife Hz.Osman, 4.halife Hz.Ali’dır*Asr-ı Saadet( 4 halife dönemi) yönetim şekli kendine özgüdür.*Hz.Ali’den sonra Kufeliler Hz.Hasan’a biat etti ve 5. halife oldu*”şam Emiri” sıfatını kullanan Muaviye Emiru’l- Müminîn olduğunu ilan etti.*Hz.Hasan intikam siyaseti gütmemesi, kendinden sonraki halifeyi şuranın seçmesi, kendi- ailesi için hazineden tahsisat bağlanması karşılığı halifelikten çekildi.Muaviye Kufe Mescidinde halkın biatını alıp halife oldu.Bu yıla birlik yılı ( 661) denilir.

Emeviler Dönemi: Muaviye ile başlamış.Muaviye emîru’l- müminîn, halifetü Resûlillah yerine Halifetullah sıfatını kullanmıştır.*Muaviye halifeyi şuranın seçmesi maddesine uymayıp oğlu Yezid’i halife ilan etmiş, hilâfet Saltanata dönüşmüştür.*4 halife döneminde siyasi otorite İSLAM Devletini korumak için kullanılırken Muaviye devleti “KABıLE” adına yönetti.*Kerbela olayı bölünmelere yol açtı ve Emevi hilâfeti sorgulandı.Ömer b. Abdülaziz’i diğer halifelerden ayıran 3 özellik ?1)Hilâfette saltanatı kaldırıp seçim usülüne dönmek istemesi2)Cuma Hutbesinde Ehl-i Beyte kötü söz söylemeyi yasaklaması3)Devlet idaresine ehil kişileri getirip haksız- lüks uygulamalara son vermesidir.Abbasiler Dönemi: Ebu’l- Abbas Kûfe Camii’nde halıkın biatını alıp halife oldu.Hilâfet sonrası ilk hutbesinde ihtilal sonrası meşrutiyet bildirisi yayınlamış, hilâfetin kendi hakları olduğunu, Emevilerin halifeliği gaspettiğini, Emevi hilâfetini kendilerinin yok ettiğini anlattı*Ebu’l- Abbas çok kan döktüğü için “SEFFAH” ünvanını almıştır. *Abbasilerin gerçek kurucusu olan Cafer el- Mansur kendini “Allah’ın sultanı”ilan edip şiddete başvuruyordu. “Fatımaya imamet caiz değilken, imamete nasıl mirasçı olunur?” Ehl-i Beytin Hz. Ali ve oğulları değil, Abbasoğulları olduğunu iddia etti.*Bağdat kadılığı ve başkadığı kabul etmeyen ımam-ı Âzam-ı hapsettirip kırbaçlattırdı.ımam-ı Âzam Ebu Hanife’yi Bağdat inşasında tuğla kontrol işini kabul etmek zorunda bıraktı.

S- Mutezili görüşünü hilâfet politikası haline getiren hangi Abbasi halifesi hangi büyük âlimi niçin hapsettirip kırbaçlattırmıştır?
C- Me’mun, Ahmed b. Hanbel’in “Kur’an mahluktur.” Dememesini bahane edip hapsettirip kırbaçlattırmıştır. Asıl nedeni; halifenin kabul edilmesini istediği ve devletin ideoloji haline getirdiği görüşü reddetmesiydi.



*Emeviler döneminde kullanılan Hâlifetullah tabiri Sultânullah’a döndü*Abbasilere devlete, siyasete, orduya Arapların egemen olması yıkılışını hazırladı.*Selçuklular 17 ocak 1055’te Kâim Biemrillah’ı Büveyhilerden kurtardı.Tuğrul Bey’e minnettar olan halife Tuğrul Bey’inde adını hutbelerde okutulmasını istedi.Törenle taç giydirip, kılıç kuşatıp Tuğrul Bey’e Sultânü’l- Mağrib ve’l- Maşrık ( Doğunun ve Batının Hükümdarı) ünvanını verdi. *Endülüs Emevileri 3. Abdurrahman Dönemine kadar halife ünvanını kullanmadı.*3.Abdurrahman 929’da “Nâsır lidînillah( Allah’ın dininin yardımcısı) ünvanıyla kendini halife ilan etti.*Fatımiler, kendisini Resulullah’ın kızı, Hz.Ali’nin eşi soyuna bağladılar.

Abbasilere göre halifede bulunacak şartlar; 1)ıçtihat yapabilecek kadar ilim sahibi, adil ve adaletli2)Dini koruyup yayacak,devleti iyi idare edecek siyasi görüşe sahip3)Görevini yapmaya engel bedeni özrü bulunmayacak4)Erkek, hür ve akıllı , Kureyşe mensup olacakHâlifelik Alâmetleri; 1) Resmi törenle “ BÜRDE” denilen Hz.Peygamber’in hırkasını giyerdi.2)Hz.Muhamed’i taklit mühür kullanırlar3)Tahtta ve minberde ellerine asâ alırlar.4)Hutbelerde isimleri okunup kendilerine dua edilir.5)Kendi adlarına “ SıKKE” (Para bastırırlar) kestirirler.6)”TIRAZ” kendi için yapılmış özel işaretli elbiseyi giyerler.Osmanlı Dönemi: Osnmanlı Sultanının “halife” kabul edilmesiyle iligili 2 yorum vardır.

1)Osmanlı Sultanları Osman Bey’den itibaren halifedir.Osman Bey Karacahisar’ı fethedince kılınan ilk Cuma ve bayram namazlarının hutbesi kendi adına okunmuştur.*Kanuni Sultan Süleyman’ın yazdığı “Halâsü’l-Ümme fi Ma’rifeti’l-Eimme” eserinde Sultan Süleyman’ın zamanının imamı olduğu yazar.

2) Osmanlı Sultanlarının halife olması Yavuz Sultan Selim’le başlar.Mısır’ı fethedince “ Hâdimü’l- Harameyni’ş-şerîfeyn” ünvanıyla dönemin halifesi 3. Mütevekkil Alallah’tan halifeliği teslim almıştır.*Osmanlı halife ünvanını resmi olarak 3. Abdulhamit’in 1727 yılı ıran’lı Eşref Han’la imzaladığı anlaşmada kendini “bütün Müslümanların halifesi “ olarak nitelendirmesiyle başlamıştır.*Osmanlı sultanının halife ünvanı 17 Temmuz 1774’te Küçük Kaynarca Antlaşmasıile uluslar arası boyuta taşındı.*Osmanlı sultanlarından halifeliğe en çok önem veren, devleti kurtaracak unsur olarak gören 2. Abdulhamit’tir. Kanun-i Esasi’ye “ Padişah hazretleri halife olarak İSLAM dininin koruyucusu ve bütün Osmanlı vatandaşlarının hükümrânıdır” maddesini ekletmiştir.*1 kasım 1922’de saltanat hilâfetten ayırıp saltanatı kaldırdı. ısmet ınönü’nün ve Seyyid Bey’in “hilâfetin şerî mahiyeti” tartışması sonucu 3 Mart 1924’te halifelik kaldırıldı. Seyyid Bey’in hilâfetin şerî mahiyetiyle ilgili konuşma metninden 3 cümle?1)”Hilâfet hükümettir,doğrudan millet işidir2)Halife tayininin amacı zalimin zulmünü ortadan kaldırmaktır.



3)İSLAM’da ruhanî hükümet yoktur, İSLAM’da dini- idari teşkilât yoktur.Vezirlik: 1)Vizr Kökünden: ağırlık anlamındadır2)Ezr Kökünden: Sırt demektir. 3)Vezr Kökünden: Sığınak demek.VEZıR: Padişahın işini yüklenip hükümdarlıkla ilgili konuda idaresiyle yardımcı olan kimsedir. Vezir Kur’an da yardımcı ( Tâhâ 20/29) ve sığınak (kıyâmet 75711)manasında kullanılmıştır. *Vezirin makamına vezaret- vezirlik denir.Osmanlı’da vezir- Paşa’dır.*Vezirliğin kaynağı Kur’an, Hadis ve Maslahat’tır.*Hükümdarların kendine vezir tayin etme hakkı vardırAbbasiler Dönemi: Abbasi halifesi Ebu’l- Abbas vezirlik kurumunu İSLAM’a taşımış, ılk vezir de Hemedanlı Ebu Seleme Hafs b. Süleyman el- Hallâl’dır.*Abbasilerde 2 çeşit vezirlik vardı. 1) Tefviz Vezirliği: veliaht tayini, memur azli ve görevden alma yetkisi dışında bütün işleri halife adına yapardı.ıcrâî bakanlığa benzer.Bu vezirliğe atanacaklarda nesep hariç tüm şartlar bulunmalıdır.2) Tenfiz Vezirliği: sadece görev alanı konularından sorumludur.Devlet Bakanlığına benzer. Vezir sultan ve devleti yönetiyorsa; tefviz vezirliği, sultan işi bizzat kendi yapıyorsa tenfiz vezirliğidir. *Abbasi hilâfeti Büveyhilerin eline geçince vezirlik babadan oğla geçmeye başladı. Benî Fuat 50 yılda 4 vezir çıkarmıştır.*Endülüs Emevilerinde vezire” vezir, hâcib” de denilmiştir.*Sâmâni, Gazneli, Karahanlılar vezire “ Hâce-i Büzürg” de demişlerdir.*Selçuklular “ Sâhib, hâce, lala, atabek” isimler verilir “ Menşûr-ı vezâret” sultan fermanıyla tayin edilir.Vezirlik alâmeti olarak altın divit, tac veya külah ve kılıç verilir hil’at giydirilir.Osmanlı Dönemi: vezirlik Selçukluların devamı niteliğindedir.*ılk vezir ulemâ sınıfından Alâeddin Paşa’dır.*Vezir sayısı 1. Murat zamanında 2, 2. Murat zamanı 4, Kanuni zamanı 7’ye çıkmıştır.*Vezir-i azâma “ulu vezir” ve “mühr-i hümâyun”denir. Görevi tefviz veziriyle aynıdır. *Fatih Dönemine kadar vezirler köklü Türk ailesinden tayin edilirken Fatih vezirleri devşirmelere tahsis etti.*Vezir-i azâmın görev süresi başarı ve hükümdarla ilişkisine bağlıdır.Vezirler belli süreliğine tayin edilir. Süresi dolupta görevi yenilenirse ıBKÂ , başkasına verilirseTECVıH görevi yenilenenlere ıBKÂ BERATI verilir. *Kanuni Sultan Süleyman dönemiyle vezir-i azâma ;sadr-i azâm,sadr-ı âli, sadâret-penâh denir.Sadrâzamlık 1922 saltanatın kaldırılmasıyla son Osmanlı sadrâzamı Tevfik Paşa’nın istifasıyla bitti.Vezirlerin özellikleri, görev ve yetkileri için syf 105- 106 bakınız.Divanlar: Hz.Ömer devlet hazinesini düzene koyup , ordu ve savaşa katılanları kayıt altına almak için 641’de Divan teşkilâtını kurdu.Bu divana “Divânü’l-Atâ” adı verilir.*Hz.Ebu Bekir Döneminde atıyye ( gelir) eşit şekilde dağıtılırken, Hz.Ömer bu uygulamayı değiştirip ödemede Peygamber’e yakınlık,fetihlere katılma vs.ölçütleri esas almış.*Hz.Peygamber ve Hz. Ebu Bekir döneminde gelirin Beytü’l- mâl’de biriktirilipatıyye adıyla yılda bir, yiyeceklerin erzak adıyla ayda bir dağıtılması ve gelir- gider divan defterine kaydedilmesi kararı alındı.

Emevilerde Divan:Divânü’l-Harâc: şam’da Toprak vergisi takdiri ve toplanmasıDivânü’r- Resâil: Devlet Başkanlığının resmi yazışmasından sorumluDivânü’l- Hâtem: Resmi yazışmaları mühürleyip arşivlemek Divânü’l- Berîd: Posta işleri, Abdü’l- Melik bu divanı düzenlemişDivânü’l- Cünd: Belli aralıkla nüfus sayımı yapmak.Divânü’n- Nafakât: Hazine masraf hesabını tutmak.Divânü’s- Sadakât: Zekat- öşür işini yürütmek.Divânü’l- Müstegallât:Devlete ait taşınmazları halka kiralamaDivânü’t- Tıraz: Sancaktar, bayrak, resmi elbise yapımı.Merkez dışı her bölgede Harâc, Resâil,Cünd divanları vardı.Abdü’l- Melik 700 yılında divan defterlerinin Arapça tutulmasını istedi.

Abbasilerde Divan:Emevilerdekine ek olarak

Divânü’t- Tevki: Resâil divânıyla aynı göreve sahiptir.Divânü’l- Mezâlim: Üst düzey bürokrat şikâyetlerine bakar.Temyiz Mahkemesine benzer.Divânü’l-Ezimme: Devlet gelir- gider görevini teftiş eder.Divânü’l- Müsâdere:Devletin el koyduğu malları yönetir.Divânü’l-Ceyş:Devletin asgari işlerine bakar.Divânü’d-Dıyâ:Devlet arazisi, sahış arazisinin öşürünü toplar.Divânü Beytilmâl:Devlet hazinesinin idaresiyle ilgilenir.Selçuklularda Divanı:Tüm devlet işlerinin yürütüldüğü BÜYÜK DıVÂN, “DıVÂN-I AL” “DıVÂN-I VEZÂRET” denir ve buna bağlı 4 divân vardır. Divân-ı ınşâ: Divân-ı tuğra da denir.devletin haberleşme işleriyleDivân-ı ıstifa:Devletin mâli işleriyleDivân-ı ışraf:Mâli- idarî işleri teftiş etmekleDivân-ı Arz:Askeri işleri yürütmekle görevlidir.

Divân-ı Berîd: Devletin posta işiyle ilgili, Büyük Divâna bağlı değildirOsmanlıda Divan:Osman Gazi’ylevar olan divân, Orhan Bey zamanında kurum haline geldi. Selçukludaki Büyük Divânın yerini aldı.Divânü Hümayun’a geçiş 2. Murat Dönemi başlayıp Fatih Dönemine tamamlanan süreçte olmuştur.

Divân-ı Hümâyun:Fatih Dön. Kadar Padişah- vezir-i azâmlar başkanlık etmiş, Fatih Dön.’de Padişahın başkanlık etme yetkisi kaldırılmıştır.Burdan çıkan kararlara HÜKÜM denir.Köprülü Mehmet Paşa zamanında etkinliğini kaybedip Sultan 2. Mahmut Dön.’de Yeniçeri ocağının kaldıırlmasıyla Meclis-i Vükelâ,Meclis-i Has adıyla kabine sistemine geçildi.Divân-ı Âsafi ( ıkindi Divânı):Sadrazam başkanlığında ikindi toplanırAyak Divânı:Acil işler için padişahın isteğiyle kurulurGalabe Divânı:elçi kabulü sonrası yapılırCuma Divânı:sadrazamın şeri ve örfi davalara baktığı divândır.Çarşamba divânını Cuma divânı ölçeğinde açıklayınızÇrşmba Divânı; sadrazamın ıst.Halkının şeri- örfi davasına bakmak için kendi divanhânesinde yaptığı divândır.