İlahiyat 1. Sınıf İslam Ahlakı Esasları 1 / 3 Ders Özetleri
İlahiyat 1.Sınıf -
İslam Ahlak Esasları ( 1.Ünite - 3.Ünite ) Konu Özetleri
1.Ünite - İslâm ve Ahlâk
*Hz. Peygamber sadece kendisi için veya inziva halinde veya gizli olarak yaşamamış, yaşadığı hayat etrafındaki sayısı yüz binleri bulan insanlar/sahabe tarafından (mümkün olan hayat tarzlarından birisi olarakdeğil), olması gereken ve ideal hayat tarzı olarak kavranmış ve bu kavrayış sebebi ile de insanların hayatlarına örnek teşkil etmiştir (usve hasene = güzel örnek).
*İslâm Ahlâkı teorik yazılara konu teşkil etmeden çok önce Hz. Peygamber’in hayatında tahakkuk etmiş ve onun etrafındaki ilk Müslümanlar tarafından da yaşanmıştır. İslâm ahlâkı, İslâm dininin bir
parçası, mütemmim cüzüdür. Yani tamamlayıcı parçasıdır.
*İslâm dini, her ne kadar akidevi ciheti oldukça vurgulasa da, nihai olarak amel merkezlidir. İmanın altı şartı olarak bilinen, Cenab-ı Hakk’ın varlığına ve birliğine, meleklere, Peygamberlere ve onlara diğer insanlara tebliğ edilmek üzere verilmiş olan Kitaplara, ahiret gününe ve nihayet her şeyin Cenab- Hakk’ın kudreti içinde cereyan ettiğine inanmak, Müslümanlığın akidevi cihetini özetlemektedir. Ancak buradaki her bir inanç unsurunun mühim bir ameli ciheti bulunmaktadır.
*İnsanları ve insanların varlığını/varoluşunu sürdürmesinde muhtaç olunan şeyleri temin etme ve kullanmada belirli bir düzenin dikkate alınması ve bu düzenin öğretilmesi, Peygamberlerin vazifesi olmuş; bu vazifeyi ifa eden Peygamberlerin insanlığa öğrettikleri hayat düzenine “DİN” denilmiştir.
*Din kelimesinin kök anlamı da, bir taraftan yakınlaşma ile alakalı iken, diğer taraftan da borç/ihtiyaç ile alakalıdır. Arapça’da “din” kelimesi ile borç anlamındaki “deyn” kelimesinin yazılışı aynıdır. Bu cihetten baktığımızda Arapça’daki din kelimesinin kök anlamı ile ıstılahi anlamı arasında bir irtibat olduğu görülmektedir. Nitekim insan Cenab-ı Hakk’a nelerini “borçlu” olduğunun farkında vardığı zaman, aslında kendisinin Cenab-ı Hakk’a ne kadar yakın veya Cenab-ı Hakk’ın kendisine ne kadar yakın, hatta “en yakın” olduğunun şuuruna varır.
*Ahlâk, davranış düzenidir. Her insan az veya çok bir düzen içerisinde hayatını sürdürdüğü, daha doğrusu sürdürmek zorunda olduğu için, ahlâk insan hayatının zorunlu bir boyutu, eskiden denildiği gibi “mütemmim cüzü” veya “tamamlayıcı parçası”dır.
*İslâm ahlâkı söz konusu olduğunda ahlâkın içeriği hep aynı olmakla birlikte, bunun muhtelif bağlamlarda nasıl etkin kılınacağı en temel mesele olagelmiştir. Bu çerçevede klasik ahlâk eserlerinde üç sorun ele alınmıştır:
(1) Her şeyden önce ahlaki davranışın kuralları zikredilmiştir.
(2) Bu kuralların nasıl uygulanacağı, yaşanmış örnekler üzerinden gösterilmiştir.
(3) Ahlaki eğitimin amacı, ahlaklı davranmayı bir meleke haline getirmek olarak kabul edilerek, ahlak eserlerini bu amacın nasıl gerçekleştirileceği meselesini de dikkate alan kitaplar olarak hazırlamışlardır.
*Böylece ahlâki kurallara uyma ve iyi fiiller gerçekleştirme ile bunu bir defalık bir durum olmaktan çıkarıp, iyi fiiller gerçekleştirmeyi sürekli bir hal haline getirme arasındaki irtibatın nasıl kurulacağını göstermek te da ahlak ilminin asli vazifeleri arasında kabul edilmiştir. Böylece ahlaklı olma, insanın iyi fiilleri geçekleştirme ve kötülüklerden de uzak durmayı karakter haline getirmiş olması hali şeklinde anlaşılmıştır. Eğer insan düşünmeden bile davrandığında hep iyi fiilleri gerçekleştiriyor ve kötü fiillerden de uzak duruyorsa, o zaman “onda ahlaki faziletlerin bulunduğu” söylenir. Daha farklı bir ifade ile, iyi ahlak onda meleke haline gelmiştir.
*İki türlü ahlak anlayışı söz konusur:
-Faziletlerin kazanışması ve faziletli olma olarak ahlak..
-Kurallı yaşama ve kurallara uygun davranma olarak ahlak...
*Sahih imana “hakk” denilirken, salih amele de “hayr” denilmektedir. Kısaca İslâm “hakkı” kabul etmek ve “hayrı” tahakkuk ettirmeye yönelmek ve gerçekleştirmektir.
*Tam klasik ifadesi ile “din, zevi’l-ukûlü hüsn-i ihtiyarları ile bizzat hayırlara sevk eden vaz-ı ilâhîdir”.
*“Zevi’l-ukûl” : “Akıl sahipleri” demektir.
*İnsanın en yaygın tanımlarından birisi, “düşünebilen ve konuşabilen canlı” anlamına gelen “nâtık hayevân”dır.
* İhtiyâr hayrı, iyiyi, varlığa yakın olanı tercihe yatkınlık anlamına gelmektedir. Bu yatkınlık, insanda söylenen sözü, bir hitabı anlama konusunda önceden bulunan bir hazırlığa, hazır bulunan, ona verilmiş bir kabiliyete delalet etmektedir.
* Hüsn-i ihtiyar, insandaki bu yatkınlığın etkin olması, insanın kendisine ulaşan ilahi hidayet ile kendindeki hayır cihetini keşfetmesi anlamına gelmektedir.
*“Sevk eden” tabiri, zorlamadan yönlendiren demektir ki, günümüzün bilim dilinde “motif” olarak ifade edilebilir. Sevk etmek, fiziki zorlama olmaksızın insanın bilgisine sunmak ve onun da, doğru ve iyinin bilgisine uygun davranması için kullanılmaktadır. “hüsn-i ihtiyar ile sevk eden” ifadesi, insanların kendi istek ve arzuları ile, bilerek ve isteyerek iyilikleri kabul edip, ona uygun davranması anlamına gelmektedir.
“Vaz-ı İlahi” tabiri de, dinin tabii olmayıp, Cenab-ı Hakk’ın tayin ettiği, insanlığa öğrettiği bir hayat düzeni olduğunu ifade eder. Bu hayat düzeni, insana kendi varlığını mahlukat ile uyum içerisinde muhafaza etme yolunu ve sahip olduğu kabiliyetleri mükemmelleştirecek yöntemi içerir.
*Mütemim cüz: tamamlayıcı parça..
*Ahlaki terim ve kavramlar ile ahlaki önermelerin anlamı ve birbiri ile irtibatını bunların nasıl temellendirildiğini inceleyen bilim dalına AHLAK FELSEFESİ denilir.
*Davranış düzenini fertlerin iç dünyasını dikkate alarak -ve özellikle de insanların biyolojik gelişimini takip ederek ele almaya,- ahlâk psikolojisi; bu düzenin toplum tarafından benimsenmiş olması cihetiyle fert üzerindeki tesirini ele almaya ahlâk sosyolojisi, bu düzenin ilkelerinin neler olduğu ve bunlar arasında da bir düzenin olup olmadığını; varsa bunun keyfiyetini ele almaya da ahlâk felsefesi denilmektedir.
*İslâm insanlardan aynı zamanda bir davranış düzeni talep etmektedir; İslâm’in talep ettiği bu davranış düzenine İslâm ahlâkı denilmektedir.
*Ahlak kavramının değerlendirme alanına giren alanlar:
-İnsan davranışları
-Meslek ilkeleri
-Genel hayat tarzı
-Davranışlar üzerinde yapılan felsefi araştırmalar.
*Ahlâk felsefesi ; hukuk felsefesi ve siyaset felsefesi ile irtibatlıdır.
*Bir ibadeti veya fiili yaparken estetik zevk tarafını da dikkate almaya, o fiili “âdâbıyla yapmak” denir.
*İnsanın ahlaki seçimlerini yaparken göz önünde bulundurduğu değer ile ilkelerin oluşturduğu çevreye zihinsel çevre denir..
2.Ünite -İslâm Ahlâkının Kaynakları
*Davranış düzenleri arasında makul bir tercih yapılamayacağını iddia eden, insanların bütün kararlarının nihai olarak eşdeğer (netice olarak hepsinin değersiz) olduğunu savunan bu tavra ahlâki görecilik/ahlâki rölativizm denilmektedir.
*İslâm ahlâkı, İslâm dininin tebliğ edilmesi ile ortaya çıkmış olan ve bu dinin mütemmim cüzü/tamamlayıcı parçası olan davranış düzenidir.
*İslam ahlakının temelinde Kuranı kerim hz.peygamberin uygulamaları ve sahabelerin buna fiili ve kavli şahadetinin muhtelif cihetinden kaynak değeri vardır.
*Kaynak kavramı; bir varoluş düzeni olarak islam ahlakının kökeni aslı ve varlık sebebini ifade eder. Fransız Filozofu Henri Bergson “Ahlâk İle Dinin İki Kaynağı” isimli meşhur eserinde ahlâkın bu anlamda kaynağını ele almıştır.
*İnsan yetiştirme sürecinde sadece şeyleri ve nesneleri değil aynı zamanda neyin nasıl yapılacağıda öğrenilir.
*İnsanların şahsi özellikleri, ahlâki hayatlarında da farklı ahlâki ilke ve kurallara daha fazla önem vermelerine sebep olabilir. Bazı insanlarda ahlâkın adalet ciheti daha fazla ön plana çıkarken, diğerlerinde merhamet, sıdk (doğruluk), şefkat ve muhabbet daha fazla ön plana çıkabilir.
*Ahlâki şuur, insanın kendi kendisinin ve kendisi üzerinden de diğer insanların, buna bağlı olarak da bütün kâinatın ehemmiyetini fark etmesi ile başlar.
*İslâm ahlâkının kaynakları dediğimizde, ana hatları ve en genel çerçevesi ile nakil ve akıl olmaktadır. Nakil, Gazali’nin dediği gibi, çevreyi aydınlatarak gözün görmesi imkânını ortaya çıkaran “güneş” konumunda iken, akıl da, naklin aydınlattığı ve ortaya çıkarak görünür hale getirdiklerini görmeyi sağlayan “göz” mesabesindedir
*İnsanın sahip olduğu havas-ı selime (beş duyu) ile, bütün insanlarda müşterek olan bir cisim algısına sahip olması ve bu algı üzerinden diğerleri ile irtibatını ve iletişimini sağlayıp muhafaza etmesi gibi, doğruluk, insanların dokunulmazlığı, mülkiyete saygı gibi temel ahlâki kuralların da, insan topluluklarının devamı için ve devamı sebebiyle, ahlâki makuliyetin esasını teşkil ettiğini söyleyebiliriz
*Birinci manası ile İslam ahlakının kaynağı vahiydir.
*İslâm Ahlâkının kaynağının vahiy olduğunu söylemenin biraz açıklamaya muhtaç olduğunu ve mevzunun daha yakın bir şekilde incelenmesi durumunda İslâm Ahlâkının asıl kaynağının,
vahiy tarafından inşa edilen Hz. Peygamber olduğu ortaya çıkar. Cenab-ı Hakk Hz. Peygamber’i seçmiş ve ona, özel bir şekilde diğer insanların bilmesi gereken ilke ve kuralları öğretmiş; diğer insanlar da Hz. Peygamber’den İslâm Ahlâkını, teorik bazı ilkeler ve kurallar sistemi olarak değil, ameli bir şekilde müşahede yoluyla öğrenmişlerdir. Hz. Peygamber, adına “İslâm Ahlâkı” denilen davranış düzeninin kendisinde görünür hale geldiği ilk insandır; bu sebeple bazı Müslüman alimler Hz. Peygamber’den peygamberliği yanında “insan-ı kamil”, yani diğer önemli vasıfları yanında ahlâki faziletleri de en kâmil/mükemmel haliyle kendisinde taşıyan insan, olarak bahsederler.
*K. Kerim, Hz. Peygamber ve sahabeden başlayarak, bütün Müslümanların ahlâkının varlık ve bilgi cihetinden kaynağıdır. Müslümanlar ahlâki ilke ve kurallarını K. Kerim’den aldıkları gibi, hakiki bir Müslüman’ın ahlâkı hakkında bilgi edinmek isteyen herkesin başvuracağı ilk “kaynak”, ilk “merci” de K. Kerimdir.
*Bir fiile bir değer katan, ona ahlâki bir statü, bir konum veren, Hz. Peygamber’in o fiili gerçekleştirmesi, o tavsiyeyi yapması veya o fiilin yapılmasını uygun görmemesi ve yasaklamasıdır. Hz. Peygamber’in konumu o halde, rasyonalizmin çizdiği dar sınırlar içinde, aklın iyiyi ve kötüyü bilebileceği, daha doğrusu aklın iyiyi ve kötüyü belirleyebileceği gibi bir iddianın mevzusu olmanın ötesindedir.
*Bu çerçevede bizim olgu-değer ilişkisini ele almamız ve nasıl olup ta Hz. Peygamber’in gerçekleştirdiği fiillerin (=olan, olgu), diğer insanlar için olması gerekeni (=değer) teşkil ettiğini anlaşılır bir şekilde ortaya koymamız gerekmektedir.
*Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği ve bizzat yaşayarak beyan ettiği dinin makuliyet sorunu olmadığı gibi, en azından sahabenin ittifakla ve tevatüren yaşayarak naklettikleri ana çerçeve –ki buna zarurat-ı diniye de denilir- makuliyetin esasını teşkil etmiştir. Daha sonra aklın iyi ve kötüyü bilip bilemeyeceği ile ilgili tartışmalar, ma’kul ve menkul ilişkisi üzerindeki bütün tartışmalar bu tevatür zemininde gerçekleşmiştir.
*İslâm ahlâkının ikinci kaynağı akıldır. Ancak aklın kaynak olması, kendiliğinden ve esastan müstakil ahlâki ilke ve kurallar vazetmek olmayıp, nakille gelenin anlaşılması ile alakalıdır.
*Ahlak alanın ilim haline getirilme süreci: -Rivayetlerin tasnifi -Buradan kuralların çıkarılması -Rivayetler ile kurallar arasındaki irtibatı kurmanın makul yolu-yönetmini müzakere edilerek ortaya konulmasıdır..
*Ahlak ilminin vazifesi: -Bütün rivayet ve veriler belirli kriterler çerçevesinde önce TASNİF edilir -Sonra belirli bir düzen içerisinde bunlar fasıllara ayrılarak TAFSİL edilir. -Rivayet ve verilerin anlaşılması aşamasınada TAHSİL denilir.
*İslam ahlakının ana kaynağı akıl ve nakildir.
*İslâm ahlâkının kaynakları derken kastedilen üçüncü anlam tam da bu çerçevede ortaya çıkmaktadır: İslâm ahlâkının ilimleşme süreci ve bu sürece katkıda bulunmuş olan temel eserler ve bunların müellifleri.
*İslâm ahlâkının bir rivayet bir de dirayet kısmı vardır. Rivayet kısmı, onun varlığı ve bilgisi ile alakalı iken, dirayet kısmı bir davranış düzeni ve davranış düzeninin bilgisini kendisine konu edinerek, bunu daha üst bir dilde ele alıp, bir taraftan bunların anlaşılması ve hakiki veya muhtemel karşıtlarına karşı savunulmasını sağlama yanında, yeni yetişen nesillere sistematik bir şekilde İslâm ahlâkını öğretmeyi mümkün kılmak ile alakalıdır.
3.Ünite-İslâm Ahlâk Teorileri
*Ahlakın temel kavramlarını ilkelerini ve kurallarını temellendiren düzenli ve tutarlı açıklamalara AHLAK TEORİSİ denir.
*Müslüman âlimlerin bu çerçevedeki fikri teemmüllerine de İslâm ahlâk teorisi denmektedir
*Ahlâk teorileri geliştiren düşünürler şu temel soruları dikkate alarak görüşlerini ortaya koymuşlardır:
1. İnsan nedir?
2. İyi ve kötü fiiller nelerdir?
3. Bir fiili iyi veya kötü yapan özellikler nelerdir?
4. Hangi sebeplerden dolayı iyi davranışlar tercih edilir, kötü davranışlardan da kaçınılır?
5. İyiyi gerçekleştirmek için insan ne yapmalıdır?
*İslam Ahlak teorileri 2 kısma ayrılır:
-Kuralcı ahlak teorileri -Karakterci ahlak teorileri
*İnsan ; Müslüman düşünürlerin çoğuna göre Allah insanı saf ve temiz olarak cismani ve ruhani tarafı olan bir eşref-i mahlûkat olarak yaratmıştır. İnsan mutlak iyi olmasa da, kötü değildir. İyiye de kötüye de meyyal olmakla birlikte, hayra daha yatkındır.
*İnsanın yaratılış amacı : Bu soruya meşhur ahlâk âlimi Ragıb el-İsfahani şu şekilde cevap verir: Allah yeryüzündeki her şeyi bir amaca yönelik yaratmıştır. Eğer o amaç olmasaydı, o varlık yaratılmazdı. İnsan da üç türlü görevi yerine getirmesi amacıyla yaratılmıştır:
1. Yeryüzünü imar etme. Bu görev sayesinde insan hem kendisinin, hem de başkalarının geçimini sağlar.
2. Allah’a ibadet etme.
3. Allah’ın halifesi olma. Yeryüzünde Allah’ın halifeliği görevini ifa, dinin ahlâki ilkelerini kullanarak insanın gücü ölçüsünde Yaratıcının emirlerine uyma şeklinde icra edilir.
*İnsanın Allah’ın halifeliğine layık olması ancak onun dinin ahlâki ilkelerini araştırıp gereklerini yerine getirmesiyle gerçekleşir ki buna da siyaset denir. Bu anlamda iki türlü siyaset vardır:
1. İnsanın ruhunu, bedenini ve kendine özgü şeyleri sevk ve idare etme sanatı.
2. Kendi dışında kalan diğer insanları sevk ve idare etme sanatı. Nefsini arındırmayan kimse Allah’ın halifesi olmaya layık olmadığı gibi, O’na ibadet etme ve yeryüzünün imarı görevini de tam olarak yerine getiremez.
*Kuralcı ahlâk teorilerinin ortak özelliği bunların ahlâki davranışları önermeler, emir ve yasaklar veya iyi ve kötü fiillerin tasviri şeklinde ifade etmeleridir. (“Yalan söylemek kötüdür.”,“Cömertlik iyidir.”,“Yalan söyleme” , “Dosdoğru ol”)
*Kur’an ve hadislerin ahlâki prensiplerini izah edip temellendirmeye çalıştıkları oranda ahlâki alana
girmelerinden dolayı bu tür ahlâki yaklaşımlara “nassi ahlâk” da denmektedir.
*Nassi ahlâk teorilerin ortak özelliği ahlâki davranışları izah ederken haram, helal, emir, yasak, yükümlülük, sorumluluk gibi kavramları ön planda tutmalarıdır. Burada belirleyici olan, insanların Allah’ın emir ve yasakları doğrultusunda şekillenen davranış normlarıdır. Ahlâki ana kavramları iyikötünün yerine burada helal-haram çerçevesinde sevap-günah alır. Bunun iki cephesi vardır: Birincisi insanın diğer insanlarla ilişkisi; diğeri de insanın Allah’la ilişkisi.
*Nasslarda “doğru” ve “yanlış” için pek çok terim kullanılır: hayır, birr, kıst, iksat, adl, hakk, ma’rûf ve takva. Doğru fiiller genelde “salihat”; yanlış ve günah fiiller de seyyiat olarak isimlendirilir. Seyyiat ise günah ve kötülük terimiyle ifade edilir. Doğru ve iyi terimleri genellikle uhrevi bağlamlarda kullanılır.
* Mutezilenin Ahlâk Teorisi : Mu’tezile’nin üzerinde ittifak ettiği beş esas prensip vardır. Ahlâk ilmi
açısından bunların en önemlisi adalet ilkesidir. Adalet ilkesi Allah, insan, insanın fiilleri ve Tanrı-insan ilişkisi gibi hususlarla ilgilidir. Bu prensibe göre Allah adil olup insanlara asla zulmetmez. Ahirette adil bir şekilde ödüllendirilip cezalandırılabilmesi için, insanın dünyada iyi ve kötü davranışlar arasında tercih yapabilme gücüne sahip olması gerekir. İnsan kendi fiillerinden sorumludur. Onun davranışları üzerinde Allah’ın bir müdahalesi yoktur. Aksi takdirde ilahi irade ile vuku bulan bir fiilden insanın
sorumlu tutulması, Allah’ın adaletine ters düşer ve bu da zulmü doğurur. Bundan dolayı Allah’ın adaletinin gerçekleşmesi, insanın fiillerine bizzat kendisinin karar vermesine ve kendi iradesi ile onları yapmasına bağlıdır. Dolayısıyla insanların fiillerini yaratan Allah değil, insanların kendileridir.
*Mu’tezile öğretisindeki beş esas prensip (usul-i hamse) şunlardır:
1. Tevhid
2. Adalet
3. Emir bi’l-ma’ruf nehiy ani’l-münker: Kötülüğe karşı koymak ve iyiliği emretmek, bunun için çalışmak bütün Müslümanların üzerine farzdır.
4. Vaad ve va’îd: Allah’ın iyilik yapanlar mükâfatlandırması, kötülük yapanları cezalandırması zorunludur. O’nun tövbe etmedikçe hiç kimseyi affetmesi mümkün değildir.
5. Menzile beyne’l-menzileteyn: Büyük günah işleyenler ne Müslüman ne de kâfir sayılırlar, bu ikisi arasında bir konumdadırlar. Bunun için ahirette ne cennet ne de cehenneme giderler; bu ikisinin arasında A’raf denilen yerde tutulurlar.
*Mutezileye göre bilgi 2 ye ayrılır.
-Zaruri bilgi (Acı, sıcak ve soğuk tur türünden bilgiler)
-Mükteseb(kazanılmış) bilgi
*Zaruri bilgi vahye dayanmaz, çünkü onun bilgisi Allah’ı bilme ve O’na inanmaktan önce gelir.
*Kazanılmış (mükteseb) bilgi ise ancak akıl yürütme ile edinilebilir. Akıl yürütmenin özü fikirdir. Kazanılmış bilgi delillere dayanan (istidlali) bir bilgi türüdür ve değişmez mutlak bir karakteri vardır. Kazanılmış bilginin vahiy ile elde edilen özel bir türü daha vardır: Vahiy ile elde edilen ahlâki bilgiler zaruri değil, mükteseb bilgi türündendir. Vahyi bilgi, akli delillerle doğrulanmak zorundadır
*Mu’tezileye göre ahlâki değerler mutlaktır, bu değerler fiillerin değişmez nitelikleridir. Onlara göre akıl ve din fiillere değer yüklemez, yalnızca onlarda zaten bulunan nitelikleri açığa çıkarır. Böylece aklın iyi ve kötü, görev ve sorumluluk konularında ulaştığı bilgiler kesindir. Bu bakımdan Mu’tezile’ye göre ahlâki hükümler ile estetik hükümler birbirinden farklıdır. Estetik hükümlerin psikolojik ve sübjektif olmasına karşılık, ahlâki hükümler, akli teemmülle ulaşılan objektif hükümlerdendir. Mesela insanlar bir sanat eserinin güzelliği hakkında farklı hükümler verebildikleri halde, hırsızlık ve yalanın kötülüğü hakkında aynı görüştedirler. Ahlâki değerler konusundaki insanlardaki farklı kanaatler bu değerlerin izafiliğinden (göreceli) değil, bilgi eksikliği gibi başka sebeplerden ileri gelir.
*İstitaat: bir fiili yapma yada terk etme gücünü ifade eder.
*Mu’tezile’de bir fiilin ahlâken iyi veya kötü olduğuna karar verirken o fiilin sağladığı fayda (menfaat) ile verdiği zarar esas alınmaktadır. Zulüm, başkasına karşı yapılan zararlı fiildir. Zarar ise kendinde herhangi bir fayda olmayan her türlü acı ve ıstıraptır.
*Ehl-i Sünnet’in itikadi mezheplerinin ilki Eş’ariliktir. Eş’ariliğin kurucusu olan Ebu’l-Hasan el-Eş’ari önceleri Mu’tezili bir görüşe sahipti. Sonradan onlarla çeşitli konularda görüş ayrılığına düştü. Bunlardan birisi de kulların fiilleri, yani ahlâk alanındadır.
* Eş’arî mezhebinin özellikle üzerinde durduğu husus, aklın kendi başına herhangi bir şeyi ahlâki veya dini olarak vazife haline getiremeyeceğidir. Akıl sadece olanı bilir; olması gerekeni, insanın ahlâki olarak neleri yapıp, nelerden uzak durması gerektiğini bilemez. Şayet Allah’tan herhangi bir emir veya yasak varit olmasaydı, insan hiçbir şekilde herhangi bir yükümlülüğe tabi olmayacaktı.Bunun anlamı, insanlar kendi aralarında zaman zaman bazı kurallar üzerinde uzlaşacaklar; sonra bunları değiştirip, bir dönem iyi dediklerine, daha sonra kötü diyebileceklerdir. Bu ise kelimenin tam anlamıyla ahlâki rölativizm demektir. Yani Mutezilenin zannettiği gibi fiillerin insan aklı tarafından algılanabilen değişmez ahlâki nitelikleri olmadığı gibi, akıl da kendinde iyi ve kötünün bilgisini taşımamaktadır. İyilik ve kötülüğün tek ahlâki temeli ilahi buyruklardır. Allah’ın emrettiği şey ahlâken iyi; yasakladığı da kötüdür. İnsanın ahlâki vazifesini belirleyen Allah olduğu için, temel ahlâk değerlerini koyan da O’dur.
* Eş’ariler istitaat (ahlâki güç) konusunda da Mu’tezile’den farklı düşünür.Onlara göre istitaat insanda sürekli var olan bir vasıf değildir. İstitaat “Allah’ın insanda fiili işlemekte olduğu anda ve ancak o fiili yapmaya elverişli olarak yarattığı, bu sebeple zıt değerde iki fiilden birini serbestçe kullanmaya elverişli olmayan bir kudrettir.” Bu durumda insan sadece gücünü kullanabileceği fiili seçip yapabilir.
* Ebu’l-Hasan el-Eş’ari mutezileye 3 ana melekede karşı çıkmıştı -halkul kuran-kuranı kerimin yaratılması -ruyetullah:Allahın görülmesi -kulların fiileri
*Eşariye göre insan fiilerin yaratıcı değildir .Hayır ve şerrin yaratıcısı Allahtır.
*Eşariye göre fiil, failin yoktan kasıtlı olarak varoluşa geçirdiği şeydir. bunu gerçekleştiren failde Allahtır.
*Eşari insanın ahlaki sorumluluğunu önce yaratılmış olan kazanma gücü yani KESB ile açıklamaktadır. *Mutezileye göre insan kendi fiillerinin yaratıcısıdır.Eşariliğe göre değildir insan Allahın yarattığı fiillerin kesbeder.
*Mutezileye göre insan aklının ahlaki değerler hakkındaki bilgisi zorunludur.Bilgiler grubuna girer. yani insan aklıyla iyi ve kötüyü bilir. Eşarilikte ise insan ahlaki değerleri sadece vahiy yoluyla bilebilir.
* Ehl-i Sünnet’in itikadi mezheplerinden ikincisini teşkil eden Maturidiyye’nin kurucusu Ebu Mansur el-Maturidi gerek Mu’tezili gerekse Eş’arî ahlâk teorilerinin yüz yüze kaldığı problemlere karşılık getirdiği izah tarzı ile kendine has orijinal bir ahlâk teorisi geliştirmiştir. Maturidi, ahlâki sorumluluk ve yükümlülüğün temellendirilmesinde Eş’ari’ye, ahlâki değerler konusunda da Mu’tezile’ye yakın görünür
*Maturudi mezhebine göre Ahlaki olanlarda dahil insan fiileri bir yönden Allaha ait diğer yöndende insana aittir.İnsan fiillerini Allah yaratır insanda bu fiileri kesbeder yani kazanır.
* Maturidi ahlâk teorisinde insan fiilleri, yaratma yönünden Allah’a, kazanma yönünden kişiye ait olup, insan hür iradesiyle bunları seçmekte ve eyleme dönüştürmektedir. Bu durumda Allah’ın fiilleri, insanın seçmesi sonunda yarattığı anlaşılmaktadır. Aklın kavradığı ahlâki değerler alanında vahyin fonksiyonu, aklın doğru karar vermesini güçleştiren durumlarda ona yardım etmektir.
*Maturudi ahlak teorisinde ahlak fiileri ikiye ayrılır:
-Kendinde iyi veya kötü olanlar
-Bir ihtiyaca duruma başlangıç yada sonuca göre iyi veya kötü olanlar
* Maturidi’nin ahlâki değerlerle ilgili bu yaklaşımı Mu’tezile ve Eş’ariyye ile karşılaştırıldığında kendine has yönleri olduğunu söyleyebiliriz. O bu konuda bir taraftan akıl ve vahiy arasında bir denge oluşturarak, genel geçer, bütün insanların aklıyla kavrayabileceği ahlâki değerlerin kendi başlarına var olduklarını söylerken, diğer yandan insanın aklıyla bütün ahlâki değerleri kavrayamayacağını bunun için vahyin, yani Peygamberlerin yol göstermesine ihtiyacı olduğunu vurgular. Diğer yandan insan fiillerinin yaratıcısı olarak Allah’ı görür, buna karşılık insanın bu fiilleri kazanmasındaki sorumluluğunun altını çizer. Maturîdilik böylece vahyin uzağında bir rasyonalizme veya insan iradesini ihmal eden bir cebriliğe düşmekten kurtulur
*Karakterci Ahlâk Teorileri : Felsefe ve tasavvufun ahlâk anlayışını nassi ve kelami ahlâktan ayıran nokta ilk gruptakilerin ahlâkı önermelerden oluşan bir norm olarak ele almaktan ziyade onların ahlâkı bir yeti veya meleke olarak görmeleridir. Farabi, İbn Sina ve Gazali’nin ortak ahlâk tarifine göre ahlâk “insan nefsinden, düşünüp taşınmaya gerek kalmaksızın, bir takım fiillerin ortaya çıkmasını sağlayan melekedir.” Filozoflar meselenin akli ve teorik tarafına ağırlık verirken mutasavvıflarda seyir ve sülûk önem kazanmaktadır.
* Felsefi Ahlâk Teorisi: İslâm felsefesinin genel gelişme çizgisi onun bir alt başlığı olan ahlâk felsefesinde de görülür. Filozoflara göre hakikatin nihai belirleyicisi akıldır.
* İslâm felsefesinde ahlâk, “nefiste yerleşik olan melekeler” şeklinde tarif edilir. Bu melekeler sayesinde fiiller insandan herhangi bir fikri ve iradi gayrete ihtiyaç kalmadan kolaylıkla sadır olur. Eğer bu melekeler iyi olursa insandan faziletler, kötü olursa reziletler meydana gelir. Ahlâk ilminin temel vazifesi de bu noktada ortaya çıkar: nefis hakkında bilgiler vermek ve nefsi kendisinden faziletli fiiller ortaya çıkacak şekilde terbiye etmektir. Bundan dolayı İslâm felsefesinde ahlâk tıbbın bir kolu olarak görülür; Ahlâk ruhani bir tababettir (et-tıbbü’r-ruhanî).
* Felsefe’yi teorik (nazari) ve pratik (ameli) olarak ikiye ayıran filozoflara göre bu iki felsefenin tek bir şahısta toplanmasıyla hakiki saadet tam olarak gerçekleşir. Hemen hemen bütün İslâm filozoflarına göre ameli felsefe veya hikmetin üç ana konusu vardır:
Ahlâk, tedbirü’l-menazil ve siyasetü’l-müdün.
*Bunlardan birincisi bireyin nasıl kemale ereceğini, ikincisi ahlâkı aile içerisinde, üçüncüsü de şehirlerin veya ülkenin ahlâklı ve faziletli yönetimini ele alır
*Filozoflara göre nefsin düşünme, öfke, arzu şeklinde üç gücü vardır. Bu güçler ile bağlantılı olarak dört ana erdem (fazilet) bulunur: hikmet, cesaret (şecaat), iffet ve adalet. Erdemler iki aşırı fiilin (ifrat ve tefrit) ortasında yer alan bir fiildir. İfrat ve tefrit, reziletleri; itidal ise faziletleri oluşturur. Mesela: cesaret atılganlık ile korkaklık arasında orta bir yerdedir. Bu ana erdemlerin altında sayısı filozoflara göre değişiklik gösterebilen alt erdemler yer almaktadır.
*Ahlâki kemal anlamına gelen ameli kemal, erdemlerin kazanılmasıyla gerçekleşir. İnsan aklının bilfiil olmasıyla da nazari kemale ulaşır. Ahlâki kemal ile nazari kemalin birleşmesiyle de mutluluk ortaya çıkmış olur.
*Filozoflara göre iyi 3 gruba ayrılır:
-Kendiliğinden iyi mesela mutluluk gibi..
-Başka bir şey için yani vasıta olarak iyi servet gibi..
-Hem vasıta hemde gaye olarak iyi mesela bilgi gibi...
* Ahlâk ve toplumsal-siyasi hayat. Yukarıda zikredildiği gibi Müslüman filozoflar tarafından ahlâk çoğunlukla siyasetin içinde ele alınır. Bunların başında da el-Medinetü’l-fazıla isimli eserin sahibi Farabi gelir. O’na göre insan tabiatı gereği toplumsal bir varlık olduğu için siyaset olmadan ahlâki erdemler toplum hayatında gerçekleşemez. Ahlâk ve siyaset birlikteliğinin amacı ise erdemli toplum ve ruhun ebedi saadetidir. Vahyin de asıl amaçlarından birisi “bir takım sünnetler ortaya koymak ve toplumların buna uymasını sağlamaktır.”
* Tasavvufî Ahlâk Teorisi: (“Karakterci Ahlâk Teorileri” nden)Sufilerin çoğu tasavvufu bir hal ve yaşama tarzı olarak tarif ederken ahlâkı “nefiste yerleşmiş bir meleke” olarak görürler.
* Ahlâkın pratik ve manevi yönüne en fazla önem veren düşünce ekolü tasavvuftur.
* Tasavvuf ahlâkında insanın ruhu meleğe, nefsi de şeytana benzetilmiştir. Sufilere göre hem dinin hem de aklın reddettiği bütün kötü huyların ve çirkin davranışların kaynağı nefistir. Bu yüzden ahlâki kötülükler ancak riyazet ve mücahede yoluyla nefsin kötüye meyletmesini engellemek ve onu kötü
huylardan arındırmak suretiyle önlenebilir.
* Hürriyet. Tasavvufta hürriyet, felsefe ve kelamda ele alındığı şekliyle ahlâkın hareket noktası değil, gayesidir. Tasavvufi ahlâkta nefsin arzu ve isteklerine karşı verilmesi istenen mücadele insanın hürriyetiyle ilişkilendirilir. İnsanın ahlâki mükemmelliğe ulaşması ve Allah’a yakınlaşmasını önleyen bedeni ve dünyevi arzuların kurtulma mücadelesi aynı zamanda iradeyi hür kılma çabasıdır.
* Gerçek hürriyet Allah’a tam kul olmaktır. Tasavvuftaki “fakr” makamı hürriyeti de ihtiva eder. Zira fakr, insanın hiçbir şeye sahip olmaması değil, hiçbir şeyin insana sahip olmamasıdır. Bu bakımdan hürriyet ahlâkın hareket noktası değil, gayesidir.
* Tasavvufta irade, tabir caizse, istememeyi istemek ve istekler karşısında, onlar üzerinde kolayca tasarrufta bulunma melekesi elde edilinceye kadar, dikkatli ve uyanık olmak anlamına gelmektedir. İrade her aklına geleni yapmak değil, aklına gelen ve mümkün olan şeyler konusunda kendisini bağımsız ve özgür hale getirmek olarak anlaşılmıştır.
* Sünni tasavvuf literatüründe sufiler başlıca ahlâki erdemleri tamamen geleneksel İslâm ahlâkı ölçüleri içinde sıralarlar. Muhasebe, murakabe, tövbe, züht, tevazu, sabır, edep, muhabbet, ihlâs, doğruluk, diğergamlık gibi ahlâki-manevi faziletler tasavvufi ahlâkın önemsediği erdemlerdir.
* Tasavvuf ahlâkının temel özellikleri olarak şunlar sayılabilir: Nefs mertebelerine dayalı (nefs-i emmare, levvame, mülheme, mutmaine, raziye, marzıyye, kâmile) nefs tezkiyesi ve terbiyesine özel önem atfetmek. Özel riyazet, uzlet vb. teknikler uygulayarak, ahlâki-manevi gelişimi dinamik ve
hiyerarşik bir haller ve makamlar süreci olarak yaşamak.
Alıntı...