[nurşen35]

Ünite 3: Bilişim Etiği
Temel Kavramlar
Günümüzde İnternette yer alan bilginin herkes tarafından
özgürce kullanılması ve değiştirilmesiyle ilgili olarak da
girişimler yerel ve küresel düzeyde artmaktadır. Bilişim
etiğinden söz edebilmek için bazı temel kavramların
bilinmesi gerekmektedir. Bunlar; bilişim, etik, ahlak ve
hukuktur.
Bilişim: Bilişim kavramı, iletişim çağı ve bilgi
toplumunda teknoloji ve enformasyonun birlikte
kullanılarak üretilen düzenli sonuçlar olarak
tanımlanabilir. TDK’nin Bilim ve Sanat Terimleri Ana
Sözlüğüne göre (2015) yapılan tanımlama ise şöyledir:
“İnsanoğlunun teknik, ekonomik ve toplumsal alanlardaki
iletişiminde kullandığı ve bilimin dayanağı olan bilginin,
özellikle elektronik makineler aracılığıyla, düzenli ve
ussal biçimde işlenmesi bilimidir. Bilgi olgusunu, bilgi
saklama, erişim dizgeleri, bilginin işlenmesi, aktarılması
ve kullanılması yöntemlerini, toplum ve insanlık yararı
gözeterek inceleyen uygulamalı bilim dalıdır.
Etik: Etik, ahlak sözcüğü ile eş anlamda kullanılırken,
bazen de mesleki alanlarda ‘uyulması gereken doğrular
veya kurallar’ biçiminde ifade edilmektedir. Aslında etik
ahlak ile eş anlamlı değildir ancak normatif (kuralcı) ahlakı
içerir.
Ahlak: İnsana ve hayata dair ne varsa ahlak ve etik
kapsamına girmektedir. Çoğu zaman ahlak ve etik
kelimeleri birbirinin yerine kullanılmaktadır. TDK’nin
Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğüne göre (2015) “belli
bir dönemde belli insan topluluklarınca benimsenmiş olan,
bireylerin birbirleriyle ilişkilerini düzenleyen törel davranış
kurallarının, yasalarının, ilkelerinin toplamı” olarak ifade
edilmiştir.
Hukuk: Tüm insanları ve kurumları bağlayan bir olgu
olan hukuk, insan ve kurum eylemlerini yasalara uygunluk
açısından inceler. Hukuk düzeni; hak, özgürlük, adalet ve
eşitlik gibi ahlaki normlara dayanmaktadır.
Etik Yaklaşımları
Felsefi açıdan etik genel olarak üç kategoriye ayrılır:
• Meta-etik,
• Normatif etik
• Uygulamalı etik.
Meta-etik: Meta-etik, genelde eleştirel etik olarak da
adlandırılmaktadır. Bu yaklaşım, etik söylemlerde
kullanılan dilin ve ifadelerin analiz edilmesine ve
anlamlandırılmasına odaklanır ve bunları inceler.
Metaetik, etiğin doğasını ve etiğe neden ihtiyaç
duyduğumuzu araştırır.
Normatif etik: Bir diğer ismiyle kuralcı etiktir. Normatif
etik, meta-etik ile uygulamalı etik arasındaki bağ olarak
düşünülebilir. Bu anlamda pratik ahlak kuralları ve ahlaklı
bir hayatın nasıl yaşanacağıyla ilgilenir. Normatif etik
eylemlerin standartlarını ve çerçevelerini inceler.
Uygulamalı etik: Üçüncü yaklaşım uygulamalı etiktir ve
bir diğer ismi ise betimleyici etiktir. Uygulamalı etik
normatif etiğin uygulamasıdır. Bazen uygulamalı etik,
normatif etik kurallarını sorunlu meselelere uygular ve bu
durumlarda, kişi bir kuramsal yapıdaki bir anlayışı
benimser ve sonrasında kuramı uygulayarak normatif etiğe
uygun önerilerde bulunur.
Etikle İlgili Kuramlar
Etik kuramları ve bilişim etiği genelde normatif ve
uygulamalı etik yaklaşımları çerçeve- sinde ele
alınmaktadır. Etik kuramlar genel olarak ikiye ayrılmıştır.
1. Teolojik (Sonuçsalcı)
2. Deontolojik (Sonuçsalcı olmayan)
Teotolojik kuramlar: Teolojik kuramlar, etik kuramları
içerisinde en geniş bakış açısına sahip kuramlardır. Teoloji
kuramlar sonuçsalcılık kuramları olarak da
adlandırılmaktadır. Teoloji kelime kökü Yunanca’da
‘hedef, sonuç’ anlamına gelir. Teolojik kuramlar arasında
en çok bilinen kuram faydacılıktır. Faydacılık doğru ve
gerçeği bir eylemin sonucuna göre değerlendiren ve
yalnızca sağladığı ‘fayda’ ölçüsünde bakan bir felsefik
kuramdır; ancak, faydacı yaklaşım eylemleri sonuçları
doğrultusunda değerlendirir ve iyi ya da kötü olan olgu
eylemlerin sonuçlarıdır.
Deontolojik kuramlar: Etik kuramlar arasında geniş bir
bakış açısına sahip olan başka kuramlar ise sonuçsalcı
olmayan kuramlardır. Bu kuramlar için kullanılan teknik
kelime ise deontolojidir. Yunanca ‘görev, sorumluluk’
anlamlarına gelir. Deontoji kuramları arasında en çok
bilinen kuram Kantçılık’tır. Kantçılık, biçimcilik veya
şekilcilik isimleriyle de anılmakta ve Alman felsefesinin
kurucusu Immanuel Kant (1724-1804) isminden
gelmektedir. Kantçılık kuramında, Kant’ın ahlak
yasasında koşulsuz olan ‘kesin buyruk’ diye ifade ettiği
(Categorical Imperative) altın kurallara dayanmaktadır.
Bilişim Etiği
Bilişim etiği bilgisayar dünyasında insanların
davranışlarını, eylemlerini inceleyen ve uyulması gereken
kuralları tanımlayan felsefe dalıdır. Bilişim etiği, bilişim
alanında uyulması gereken yazılı ve yazılı olmayan
kuralları da kapsamaktadır. Bilişim konusun- da bilgisayar
korsanlığı, dosya paylaşımı, internetin demokratik olup
olmaması, lisans- lamalar sıklıkla tartışılan konulardır.
Bilgisayar Etik Enstitüsü (Computer Ethics Institute)
tarafından geliştirilen ve bilgisayar kullanım konusunda
etik ilkelerinin temelini oluşturan 10 ilkeden oluşur.
Bilişim Hukuku
Bilişim teknolojileri ile ilgili hukuki sorunlara çözüm
bulmaya çalışan bilim dalı Bilişim Hukuku’dur. Bilişim
Hukuku hem dijital hale getirilmiş bilginin hem de
bilgisayar programlarının dağıtılması ve güvenliğinin
sağlanması ve sonrasında sayısal bilginin paylaşımı ile
ilgili hükümleri düzenler. Bu bağlamda; gizlilik ve ifade
özgürlüğü gibi kavramlar da bilişim hukukunu ilgilendirir.
Bilişim Suçları
Teknolojinin yardımıyla genellikle sanal bir ortamda kişi
veya kurumlara maddi veya manevi zarar verilmesine
bilişim suçu denir. Bilişim alanındaki suçlarla ilgili olarak
Avrupa birliği uyum yasaları çerçevesinde hazırlanan 5237
sayılı yeni Türk Ceza Kanunu, 1 Haziran 2005 tarihi itibari
ile yürürlüğe girmişti. Yeni TCK ile birlikte; bilişim suçları,
onuncu bölüm altında “Bilişim Alanında Suçlar” başlığı
altına düzenlenmiştir. Eski TCK da bilişim suçları madde
525/a/b/c/d altında çok kısa ve yetersiz olarak
bahsedilirken, 5237 sayılı yeni TCK da 243–244–245–
246’ıncı maddeler ile birçok farklı başlık altındaki
maddelerde bilişim suçlarına da yönelik düzenlemelerde
bulunulmuştur.
2007 yılı Mayıs ayında yürürlüğe giren 5651 sayılı
İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi ve
Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçlarla Mücadele Edilmesi
Hakkında Kanun kapsamında içerik sağlayıcı, erişim
sağlayıcı ve toplu kullanım sağlayıcıların yükümlülük ve
sorumlulukları ile internet ortamında işlenen belirli
suçlarla mücadeleye ilişkin esas ve usûller düzenlenmiştir.
İnternet Etiği
Toplumsal hayatta olduğu gibi İnternette de insanların
uymaları gereken bazı kurallar ve öğretiler vardır. İnternet
etiği olarak bilinen ve sanal ortamlarda ve sosyal ağlarda
davranış ve öğretileri tanımlayan teknik kelime ise
‘Netiket’ tir.
Sanal Ortamda ve Sosyal Ağlarda Etik
İnternet genel etik kurallarının yanı sıra e-posta,
Facebook, Twitter ve blog kullanırken uyulması gereken
kurallar vardır. e-Posta kullanırken; yazacağınız konuya
odaklanarak gereksiz dosya eklemelerinden kaçınmak
gerekir. Uzun cümlelerden, acil ifadesinden, BCC
yapmadan toplu mesaj gönderimi yapmaktan her zaman
kaçınmak gerekir. Facebook kullanırken; Olduğunuzdan
farklı gözükerek insanları hayal kırıklığına uğratmayın.
Bir kimsenin haberi olmadan kişinin resmini
etiketlemeyin. Gereksiz link (bağlantı) atmayın.
Tanımadığınız insanları rahatsız etmekten kaçının.
Twitter kullanırken; Bir soru sorduysanız mutlaka
cevaplandırın. Blog kullanırken; Bir blog yazısını ve diğer
yorumları tam okumadan yorum yapmayın. Birisi sizin
bloğunuza olumsuz bir yorum yazdıysa onu silmekte
tereddüt etmeyin.
İnternette İntihal
İntihal (aşırma, çalıntı) başkalarının ürünlerini (yazı,
resim, video vb.) kaynak gösterme- den kendisininmiş gibi
göstermektir. İnternet üzerinden erişebileceğimiz bilgi her
geçen gün arttıkça bu etik dışı davranışlara ve
yanıltmalara sebep olmaktadır. Yapılan araştırmalar
İnternette etik dışı davranışların/intihallerin nedenleri
olarak öğrenenlerin zamansızlık, not kaygısı, sosyal
hayatın yoğunluğu, etik dışı davranışlarla ilgili bilgisizliği
ve dersleri önemsememesi olarak gösterilmiştir. İnternet
üzerinden yapılan ödevler veya yazılan makaleler için çok
kullanılan ve çoğu ücretsiz olan aşağıdaki intihal
yazılımlar bulabilirsiniz.
Açık Eğitsel Kaynaklar
Açık kaynak hareketi, toplumsal yaşamın her alanına
yayılmış bir yaklaşımdır. Özellikle eğitim alanı bu
yaklaşımın en önemli ve yaygın olduğu alanlardandır.
Açık lisans altında eğitim, öğretim ve araştırma gibi
etkinliklerde ücretsiz olarak kullanılabilen dijital eğitsel
kaynaklara açık eğitsel kaynaklar denmektedir.
Öğreticiler, öğrenenler ve araştırmacılar açık eğitsel
kaynakları kullanarak araştırma yapabilir, içerik
oluşturabilir, ders verebilir ve ilgili yazılım araçlarını
kullanabilirler. Öğrenenler ise bu malzemelerden
yararlanarak bilgilerini pekiştirebilir, araştırma yapabilir
ve ödev hazırlayabilirler.
Açık eğitsel kaynak alanındaki çalışmalar ilk olarak 2000
yılında Massachusetts Institute of Technology’de (MlT)
Açık Ders Malzemeleri Projesi adı altında başlatılmıştır.
Bu bağlamda MIT 2000 den fazla ders malzemesini
İnternet üzerinden tüm dünyaya açmış- tır. Daha sonra
UNESCO ve OECD gibi kuruluşların desteğiyle
çalışmalar tüm dünyaya yayılmıştır.
Ülkemizde, Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA),
MlT’nin 2000 yılından beri yürütülmekte olan Açık Ders
Malzemeleri Projesi’nin Türkiye’de de uygulanması için
2007 yılın- da harekete geçmiştir. Tüm açık ders
malzemeleri “Creative Commons” (CC) lisansı
kapsamında kullanıma açıktır. Bu lisans koşulları altında
TÜBA Açık Ders Malzemeleri ticari amaçla kullanılamaz.
Creative Commons (CC) Lisansı
ABD merkezli kar amacı gütmeyen Creative Commons
(CC) kuruluşu 2001 yılında kurulmuştur. Creative
Commons lisansı, telif hakkı bulunan bir eserin veya
çalışmanın ücretsiz olarak dağıtılmasını sağlayan bir çeşit
kamu lisansıdır. Bir yazar oluşturduğu eseri kullanılması
için paylaşmak veya üzerinde değişiklikler yapma hakkını
vermek istediğinde CC lisansı kullanır. Örneğin CC
lisansı X isimli yazarın eserlerinin kullanımı konusunda
bir esneklik sağlar.
CC lisanslarının değişik türleri bulunmaktadır. Bunlar
lisansın dağıtım şartları için değişik birleşimler
kullanılarak oluşturulur. Bu lisansların kullanımı Creative
Commons tarafından ilk olarak 2002 yılında
yayımlanmıştır. O tarihten bu yana kullanımı gittikçe
yaygınlaşmaktadır. 2013 yılı Kasım ayı itibariyle
yayımlanan 4.0 lisans sürümü uygulamadadır. Google,
Wikipedia, Flickr gibi sitelerde CC ile etiketlenerek
birçok resim, video yayınlanmaktadır.
Kitabınızda 3. Ünitede yer alan Tablo 3.1 ‘de lisans türleri
ayrıntılı olarak listelenmiştir.
Telif Hakkı: Telif hakkı, herhangi bir bilginin veya
ürününün kullanılması ve yayılması ile ilgili hakların,
yasalarla belirli kişilere ait olduğunu bildirir. Başka bir
ifadeyle bir eserin kopyalanmasına veya kullanılmasına
izin vermeme hakkıdır. Telif hakkı, genellikle belirli bir
süreyi kapsar. Sembolü çember içinde bir “C” harfidir, ©
harfi üzerinde bulunduğu ürünü yapanın telif haklarının
korunduğunu belirtir ve İngilizce “copyright” kelimesini
ifade eder.
Telif Serbesti: Telif serbestisi, telif hakkı alınmış tüm
ürünlerin (yazı, re- sim, video vb.) üzerindeki hakların ve
sınırlamaların kaldırıl- dığını ifade eder. Sembolü çember
içinde bir “F” harfidir ve İngilizce “copyfree” kelimesini
ifade eder.