Allah Herşeyi Biliyorsa Bizi Neden Deniyor? Kuran'a Göre Kader Nedir?
Kader kelimesi Kur’an’da genellikle, kıymet, değer, miktar (ölçü), süre, güç/kudret gibi anlamlarda kullanılır. Ancak hiçbir ayette Allah’ın ezelden insan için belirlemiş olduğu ve kişinin özgür iradesini ve tercihini yok sayan bir tür alın yazısı ya da kadercilik anlamında kullanılmaz. Kur’an’da bu tarz bir iman esası bulunmaz. Şayet kadere imandan söz edilecekse ancak Allah’ın benzersiz kudretine ve evreni yarattığı düzen ve ölçüye iman etmekten söz edilebilir. Allah’ın kulları için takdir ettiği şeyler kulları zorunluluk alında bırakan bir tür mahkûmiyet değildir. Aksine kader kelimesi Kur’an boyunca insanın iradesinden bağımsız olan olay ve planlamalar için kullanılır. Örneğin Allah’ın gökten suyu belli bir ölçüye göre (bi-kaderin) indirmesini ifade etmek üzere kullanılan kader kelimesi bu ayette “ölçü, yasa” anlamında kullanılmıştır.
** Gökten bir kaderle/belli ölçüde bir su indirdik de onu yeryüzünde durdurduk. Elbette ki biz, onu gidermeye de gücü yetenleriz! Müminun Suresi 18)
Yine başka bir ayette benzer şekilde ve yakın bir anlamda insanın ana rahminde belli bir süreye kadar (ilâ kaderin) kalışını ifade etmek için kullanılan kader kelimesi burada da “süre, zaman ölçüsü” manasında kullanılmıştır.
**(Bilinen bir ölçüye/süreye kadar. Murselat Suresi 22) Allah’ın her dişinin neye gebe kaldığını, rahimlerin neyi eksiltip neyi artıracağını bildiği çünkü bunun da bir ölçüye bağlı kılındığını vurgulayan ayette de bir ölçü ile (bi-mikdarin) şeklinde kullanıldığı görülebilir.
**( Allah her dişinin neye gebe olduğunu, rahimlerin neyi eksiltip neyi artıracağı bilir. O’nun katında her şey bir ölçüye bağlıdır. Rad Suresi 8) Kur’an’da da dikkat çekildiği gibi her şeyin hazineleri yani kaynağı Allah’ın yanındadır ve Allah bu kaynağı belirli bir kadere yani ölçüye göre indirmiştir.
**(Hiçbir şey yoktur ki, hazineleri bizim yanımızda olmasın. Ama biz onu ancak belirli bir ölçüde/bir kaderle indiririz. Hicr Suresi 21) Başka bir ayette ise Allah tarafından peygamber olarak görevlendirilen Hz. Musa için Allah’ın seçimi, tercihi ve hükmü anlamında kendisi için takdir edilen zamanın gelmesinin, kader kelimesi ile ifade edildiği görülmektedir.
**(Ve seni çeşitli sınavlarla sınav yaptık. Sonra yıllarca Medyen halkı içinde kaldın. Sonra takdirimiz gereği şimdi buradasın ey Musa! Taha Suresi 40) Bilindiği gibi peygamberlik insanın kendi iradesi ile tercih edebileceği bir görev ve sorumluluk değildir. Benzer şekilde başka ayetler de örnek olarak gösterilebilir.
**(Kamer Suresi 49; Rad Suresi 17; Hicr Suresi 21; Zuhruf Suresi 11; Şura Suresi 27; Ahzâb Suresi 38; Bakara Suresi 236)Örnek verilen ayetler Allah tarafından yaratılan evrende herhangi bir şeyin başıboş, gelişigüzel, ölçüsüz ve hesapsız olmadığı gerçeğine dikkat çekmekte ve Allah’ın takdirine iman etmenin bu anlamda bir iman olması gerektiğini açık bir şekilde göstermektedir. Kur’an’da
sünnetullah olarak geçen ve Allah’ın yolu, yöntemi ve yasasını ifade eden kullanıma baktığımızda da neden sonuç ilişkisine bağlı ilkelerin Allah tarafından bir kader yani şaşmaz bir ölçü ile belirlendiği ifade edilmektedir.
*(Daha önce gelip geçmişlerde de Allah’ın yolu, yöntemi buydu. Allah’ın emri, belirlenmiş bir kaderdir/ölçüdür. Ahzâb Suresi 38)Allah, insana akıl vermiş ve onu gerektiği gibi kullanmasını istemiş,
**(Allah’ın izni olmadıkça hiçbir benlik iman edemez. O, akıllarını kullanmayanlara pislik verir (yağdırır). Yunus Suresi 100) insanın fıtratına doğal bir din kodlaması yapmış,
Sen hanîf (Allah’ı birleyen) olarak yüzünü dine yani Allah’ın insanları üzerinde yarattığı fıtrata çevir! Allah’ın yaratışında değişme yoktur. İşte doğru din budur; fakat insanların çoğu (bu gerçeği) bilmezler. Rum Suresi 30/müjdeleyici ve uyarıcılar olarak elçiler göndermiş
Müjdeleyici ve uyarıcı olarak elçiler gönderdik ki, elçilerden sonra insanların Allah’a karşı bir bahaneleri olmasın. Allah, mutlak üstün olandır, en iyi hüküm verendir. Nisa Suresi 165 ve doğru ile yanlışı ayırt edebilmesi için “Furkan” olan Kur’an’ı indirmiştir.
Ramazan ayı ki: İnsanlar için hidayet rehberi olan, doğru yola ileten, doğru ile yanlışı birbirinden ayıran; apaçık kanıtları içeren Kur’an o ayda indirildi. Bakara Suresi 185
Dolayısıyla Allah insanlar iradelerini imandan, iyi ve güzel olandan yana kullansınlar ve hesap günü bahaneleri kalmasın diye onlara her anlamda destek olmuş ve yol göstermiştir. Bu gerçeklere rağmen Allah’ın kulunun iradesini hiçe saydığını ve ona seçim hakkı tanımadan onu ezelden belirlemiş olduğu bir alın yazısına mahkûm kıldığını iddia etmek kabul edilebilir değildir.
Eylemlerimizin ahlaki sorumluluğunu üstlenmemiz gereken bu yaşam, senarist tarafından rollerin dağıtıldığı bir tiyatro gösterisi değildir. Allah birilerini iyi diğerlerini de kötü olarak yaratmaz. İnsanlara rollerini dağıtmaz. Allah’ın aklımızı kullanmamızı ve vahye uymamızı istemesi iyi ve kötü olan arasında ayrım yapabilelim ve kötü olandan uzak durup daima iyi olana yönelelim diyedir. Yani rolleri bize dayatmak için değil bize tanıtmak içindir. Allah kullarına rolleri tanıtır ve kendileri için seçecekleri rollerini onların özgür iradelerine bırakır. Allah önce kulunu bir hükmüne mecbur edip sonra o hükmü sebebiyle kulunu sorumlu kılmaz. Allah, kullarını iyi ve kötü arasında seçim yapabilecek bir potansiyel üzerine yaratır. Fıtratına bu ayrımı yapabilecek yeteneği yerleştirir. Vahiy ve peygamberler göndererek kullarına gerçeği hatırlatır ve onları kötü ve çirkin olandan sakındırarak iyi ve güzel olana çağırır. Seçimi ise kuluna bırakır. İman ya da inkâr etmesi noktasında Allah kulunu zorlamaz. Zorla ettirilmiş imanın değeri, zorla ettirilmiş inkârın da sorumluluğu olmaz. Öğüt ve uyarı ancak ona kulak vererek dikkate almak ya da almamak arasında özgür iradesi ile seçim yapabilme imkânına sahip olan kişi için bir anlam ifade edebilir. Allah’ın önceden insanları inanan ve inkârcı olarak belirlediği düşünülen bir sistemde öğüt ve uyarının da bir anlam ve değeri olmayacaktır. Şayet
insanın özgür iradesini ortadan kaldıran bir kader olsaydı iyilik ile kötülüğün, ceza ile mükâfatın, müjde ile uyarının, emirler ile yasakların hiçbir anlamı kalmayacağı gibi günahkâr olanların suçlu sayılıp kınanmalarının ya da hayra ve barışa yönelik iyilikler sergileyenlerin takdir edilmelerinin de bir değeri olmayacaktı. Allah insanı akıl, irade ve vicdan sahibi bir varlık olarak yarattığı ve ona özgür iradesi ile hareket etme ve seçme yeteneği verdiği için bu yeteneklerini kullanarak sorumluluğunu yerine getirmesini istiyor.
Sorumluluğunu yerine getirerek duyarlı davrananları en başta rızası sonra da cennetleri ile müjdelerken, sorumsuz ve duyarsız davrananları ise azabı ve cehennem cezası ile uyarıyor. Görüldüğü gibi sistem son derece açık ve adil bir şekilde işliyor. İslam, insanın özgür iradesini ve seçimlerini yok sayan kaderci bir din değildir. Kur’an dışı rivayet kaynaklarına girmiş olan bu çarpık anlayışa en güzel cevabı bizzat Kur’an ayetleri ile vermek gerekir. Allah, yaratan, yoktan var eden, ilmi ile her şeyi çepeçevre kuşatandır. Hiçbir şey Allah’ın bilgisi ve takdiri dışında değildir. Allah için herhangi bir şeyi bilmemek gibi bir durum söz konusu dahi edilemez.
Zira herhangi bir şeyi bilmemek ya da o şeyden haberdar olmamak eksikliktir, kusurdur. Allah ise her türlü eksiklik ve kusurdan uzaktır. Bilgi, zaman ve mekân içindeki olayların seyri ile ortaya çıkan şeydir. Allah hem zamanın hem de mekânın yaratıcısı olarak zaman ve mekân içinde gelişen ve ortaya çıkan şeyler hakkındaki tüm bilginin tek sahibidir. Allah için olayların başlangıcı, gelişimi ve sonucu şeklinde bir süreç söz konusu edilemez. Dolayısıyla geçmiş ve geleceğe ait gayb bilgisi yalnız Allah’a aittir. Hangi anne-babadan, hangi ırktan ya da hangi cinsiyetten dünyaya geleceğimiz kendi seçimlerimiz sonucu oluşan şeyler değildir. Bu anlamda Allah’ın takdiri dışında bir seçim söz konusu değildir. Ancak bir kere dünyaya geldikten sonra içinde bulunduğumuz şartlar üzerinden özgür irademiz ile sınanmaya başlar, eylemlerimizi ve seçimlerimizi de yine özgür irademiz ile gerçekleştiririz. İnsanın imtihan edilebilmesi için özgür iradeye sahip olması yani seçimlerini özgür iradesi ile yapıyor olması gerekir. Özgür irade ile yapılan seçimlerin sorumluluğu seçimi yapan kişiye aittir.
Allah bizim neyi seçeceğimizi ya da neler yapacağımızı biz o şeyleri seçmeden ya da yapmadan bilir. Ancak bize bu seçimleri yaptıran şey, Allah’ın bilgisi değildir. Allah ezeli ilmi gereği bilir ancak eylemi yapan kişinin kendisidir. “
Allah madem biliyorsa bizi neden sınıyor?” şeklinde bir soru akla gelebilir. İşte tam da bu noktada sınanmamızın sebebinin Allah’ın bizim ne yapacağımızı bilip öğrenmesi olmadığını anlamamız gerekir. Allah ezeli ilmi ile zaten her şeyi bilmektedir. Ancak kul olarak neler yaptığımızı görüp bilebilmemiz için özgür irademiz ile hareket etmemiz gerekir. Dolayısıyla öğrenecek olan biziz; Allah değil. Bilmesi gereken, eylemlerinin ve seçimlerinin sorumluluğunu üstlenmesi gereken insandır. Hesap günü insan kendi elleri ile yaptıkları sebebiyle yaptıklarını inkâr edemeyecek, yaptıkları ya da yapmadıkları üzerinden hesaba çekilecektir.