İslam fıkhında HAKİM
 

Fakihlerin büyük çoğunluğuna göre hakim, ancak Allah'tır Akıl, Hanefilerin dediği gibi birşeyin özü itibariyle iyi veya kötü olduğunu kavrasa bile, teklif yetkisine sahip değildir O halde Allah'ın hükmünü anlama yollarını bilmeliyiz; yani hükümleri kaynaklarından çıkarma ölçülerini tanımamız gerekir Bu da, Şâri'(şeriat koyucu) tarafından hükümleri göstermek için tayin edilen deliller Kitab, sünnet ve İcma'dır Çoğunluğa göre Kıyas dördüncü delili teşkil eder İhtilaf konusu olan deliller de Sahabilerin görüşü, istihsan, maslahat, zerayi', örf, istıshab ve önceki şeriatlerin hükümleri ' dir

İki hususa işaret edelim:

1) Fakihlerin çoğunluğuna göre akıl kendiliğinden hükümler koyamaz ve teklifler ileri süremez Bu, aklın hiçbir rolu yoktur demek değildir Elbette aklın rolu vardır; fakat akıl, bu rolünü yerine getirirken Allah'ın ona müsade buyurmuş olduğu sınırın dışına çıkamaz

Şöyle ki: İslamî teklifler, kıyamet günü Allah'ın iradesine bağlı olan sevap ve ceza ile ilgilidir Allah, hiç kimseye teklifini belirtmediği bir şeyden ötürü azap etmez Bunun içindir ki Kur'an'da; "Biz, Peygamber göndermedikçe kimseye azap etmeyiz" (İsrâ/15) buyurulmuştur

Şüphesizdir ki, hakkında sarih bir nass bulunmayan her yeni olayda Allah'ın hükmünü bilmek gerekir İşte aklın rolü burada önemlidir; şer'î nass'ları tesbit etme ve müctehide ışık tutacak olan dinin genel kaidelerini açıklama ve onları yeni olaylara uygulama işleri, tamamen akıl sayesinde olmaktadır Müctehid imamlar, bu yönde akıllarını çalıştırmışlar, nass'lardan çıkarmış oldukları kaidelerle hükümleri bir disiplin altına almışlar ve zengin bir fıkıh mirası bırakmışlardır Bu aklî çalışmalarda onlar, doğru yoldan sapmamışlar ve İslamî gerçeklere sımsıkı sarılmışlardır O zengin fıkıh mirası bugün gözler önünde durmakta ve onların büyük gayretlerine tanıklık etmektedir Bir kısım mutaassıp Batılı yazarlarla bunların ardından giden veya cahil olan bazı Doğulu yazarların, fıkhı, Roma hukukundan alınmış bir şey olarak gösterme çabaları, o büyük imamların değerini azaltmaz; çünkü İslam hukuku(Fıkıh) ile Roma hukuku arasında hem esaslar, hem de neticeler bakımından bir ilişki yoktur İslam hukuku, Romalılarda ve onlardan sonrakilerde olmayan birçok temel hükümler getirmiştir ki bunlar, ileri sürülen iddianın asılsızlığını isbata yeter Biz, onları bir yana bırakalım ve Allah'ın şu emirlerine uyalım: "Sabret, sabır ancak Allah içindirOnlara üzülme, kurdukları tuzaktan da endişe etme" (Nahl/127) ; "Sen, onları iftiralarıyla başbaşa bırak" (En'am/112)


2) Fıkhın bütün kaynakları nass'lara irca edilebilir Bunlar da Kitab ve Sünnet 'tir Bu ikisinin dışında kalan kaynaklar, bunlardan doğmuştur Bu sebebledir ki Şafiî; "Hükümler ancak nass'dan alınır veya nass'a hamledilir" demiştir O'na göre nass ve nass'a hamletmekten başka birşey yoktur Ne var ki Şafiî, nass'a hamletme işini oldukça daraltır ve onu yalnız kıyas 'a hasreder Öteki imamlar ise, nass'a hamletmenin manasını geniş tutar ve diğer kaynakları da buna dahil ederler

Bu ihtilaflar ne olursa olsun, üzerinde ittifak edilen husus şudur:

Bütün kaynaklar, nass'lardan doğmuş ve bunların ışığından faydalanmıştır O halde fıkhın bütün kaynaklarını nass'a irca etmek doğrudur Hatta bazı Fıkıh Usûlü yazarlarına göre bütün bu kaynakları Kur'an'a irca etmek mümkündür Sünnet de Kur'an'ın bir açıklamasıdır Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur: "Peygambere itaat eden Allah'a itaat etmiş olur" (Nisâ/80) ; "Allah ve Peygamberi birşeye hükmettiği zaman inanan erkek ve kadına, artık işlerinde başka yolu seçmek yaraşmaz" (Ahzab/36)

Bütün kaynaklar nass'lara racidir; dolayısıyla hepsi de nass'lardan sonra gelir Nass varken öteki kaynaklarla amel edilmez Kur'an bu kaynakların başıdır ve elbette bunların hepsinden önce gelir Mu'az b Cebel'den rivayet edildiğine göre, Peygamber(sas), kendisini Yemen'e kadı olarak gönderirken; "Bir olayla karşılaşırsan nasıl hükmedeceksin?" diye sormuş, o da; "Allah'ın kitabı ile" demiştir Peygamber(sas); "Ya Kitab'ta bulamazsan?" deyince, Mu'az; "Allah'ın Peygamberinin Sünneti ile" diye cevap vermiştir Peygamber(sas); "Allah'ın Peygamberinin Sünnetinde de bulamazsan?" buyurmuş, O da; "Re'yimle ictihad yaparım" cevabını verince, Peygamber(sas), Mu'az'ın göğsüne elleri ile vurmuş ve "Rasulünün elçisini, O'nun razı olacağı şekilde muvaffak kılan Allah'a hamd olsun" diye dua etmiştir (Tirmizi, Ahkâm; Şâfiî, el-Umm; İbn-i Hanbel, Müsned)

Ebu Bekir(ra) de bir işle karşılaşınca, önce Allah'ın Kitabına bakar ve onda birşey bulursa onunla hükmederdi Kitab'ta birşey bulamazsa Sünnet'e başvurur ve onda birşey bulursa onunla hükmederdi Sünnette de birşey bulamazsa, büyük sahabileri toplar istişarede bulunurdu Eğer onlar bir görüş üzerinde birleşirse, buna göre hükmederdi Hz Ömer(ra) de böyle yapardı Hz Ömer(ra), Ebu Musa el-Eş'ari'ye gönderdiği mektupta şöyle demiştir: "Tereddüte düştüğün ve Kitab ile Sünnet'te bulamadığın meseleleri iyi anlamaya ve birbirine benzeyen şeyleri tanımaya çalış ve benzediği takdirde kıyas yap" (İ'lâmu'l-Muvakkıîn; Serahsî, el-Mebsut)



Prof Muhammed Ebu Zehra - "İslam Hukuku Metodolojisi(Fıkıh Usûlü)"