Şer'i hükümlerin sebeb ve illetleri
Şer'i hükümlerin Sebeb ve İlletleri
ittikadata, ibadata, ukubata ve muamelata ait olan seri hükümlerin birer sebebi, birer hikmeti teşriiyyesi vardır. Bunlara dair yazılmış müstakil eserler mevcuttur. Usulü fıkıh ilmi de bu esbabdan. bu hikemi teşrüyyeden bahsetmektedir. Ezcümle Fenari merhumun (Fu-rfulüibedai) inde bu hususa dair iEsbabüşşerai) unvanile bir bahisi mah*sus vardır.
Şöyle ki: şer'i hükümlerden, meselelerden her birinin istinad ettiği bir sebep vardır. Vakıa ahkamı şeriyye, yalnız icabı ilahi ile sabittir. Bun*da başkalarının tesiri yoktur. Fakat bu hükümler hakkındaki icabı ilanı, sarihan olabileceği gibi delaleten de olabilir. Bu halde biz bu hükümlere şer'i sebeplerin, delillerin delaletile muttali oluruz.
Evet., şüphe yok ki şer'i hükümlerin şarii, ancak Aliahütealadır. An*cak bu hükümleri zahiren bir takım sebeplere izafe etmiş, bu hükümleri o sebepler üzerine müretteb kılmıştır. Bu da bir iutfu ilahidir, mükellefler hakkında kolaylık göstermek hikmetine müstenittir.
Velhasıl: Sebepler, birer emare ve alamettir. Bizim şer'i hükümleri, vazifeleri bilmemize, onları matlup vakitlerde eda edebilmemize yardım etmektedirler. Yoksa bunlar, o hükümlerde müessir, onların vücubünü bizzat müstelzim değildirler.
Sonra bu şer'i hükümlerden her birinin meşruiyetinde bir hikmet, bir maslahat vardır ki bunların bir kısmı zahir, bir kısmı da bir mü*lahaza neticesinde tecelli eder. Daha bir kısmmıdaancak şarii mübin bi*lir.
Bu sebepere, hikmetlere (esbabı şerai}, (hikemi şerai) ve (hikemi teşriiye) adı verilmiştir.
Bu hikmetler, maslahatlarda şer'i hükümlerin nefisleri için değil, meşruiyetleri İçin birer sebebi gai mesabesinde bulunmaktadırlar. Bun*lara kısmen işaret edeceğiz.
İtikatlara müteallik hükümlerin esbabı, bizim, varlığı-mızdır, ve bizleri muhit olup halikımızın varlığına şahadet eden mükev-venatın varlığıdır.
Şöyle ki: itikada vesaireye ait eshabı zahirenin bir kısmı; nas ile, icma ile sabittir. Mesela: Alahütealaya iman için, yani: onun vücudunu, vahdaniyetini vesair sıfatlarım tasdik ve ikrar içm içinde yaşadığımın bu alemin hudusü, adem ile mesbuk olması, bir sebebdir. Binaenaleyh o halikı zişana iman etmek, her akıllı kimse için bir vazifedir. Hatta mü*meyyiz bir çocuğun bile imanı sahihtir. Çünkü bu imanın sebebi olan afak ve enfüs, mevcuddur, mütehakkiktir. Bu imanın rükünleri olan tasdik ve ikrar da mevcut bulunmuştur.
Vakıa bir mümeyyiz çocuk, hakkında henüz teklif bulunmadığı için iman ile muhatab değildir. Fakat kendisi nazar ve teemmüle müstait ol*duğu için vuku bulacak imanı şer'an muteberdir.
İtikatlara ait hükümlerin hikem ve mesalihine gelince bunlar da dini hakkı hıfz etmek, dünyada da, ahirette de selamete, ebedi saadete nail omlaktır. Dünya hayatındaki selamet ve saadet: hadisi şerifinden münfehim olmaktadır. Şöyle ki: bir şahıs, bir kavm, kelimei şahadeti söyliyçrek islamiyeti kabul etti mi ca*nı da, malı da müslümanlar arasında masum bir halde bulunur, islam camiasına dahil olur. Müslümanların himayesini, uhuvvetini ihraz eder.
Ahıret hayatındaki saadete gelince: bir mümin; ahirette cennete girer, rüyetullaha nail olur. Artık bundan yüksek bir saadet mi olur ? Bir mümin, dünyadaki bazı günahlarından dolayı ahirette muazzeb olsa da bu, binnisbe hafiftir, müebbed değildir. Ve bazı günahkar müminler hak*kında afvı ilahinin tecellisi de me'muldür. İşte bunlar, bütün güzel iti*katların birer hikmeti, birer faidei ebediyyesi bulunmuştur,
ibadetlerin esbabına gelince bunlardan namazların sebebi muayyen vakitlerdir. Zekatın sebebi, nisab mikdarı mala maluliyettir. Orucun sebebi, ya ramazanı şerif günlerinden herhangi biridir veya ra*mazanı şerif ayma kavuşmaktır. Haccm sebebi, Kabei Muazzamanm var*lığıdır. Vakit ise cevazı edasımn şartıdır, istitaat de vücubi edasının şar*tıdır. Cihadın sebebi de düşmanın mevcudiyeti, fitnenin, hayatı islami-yeye sui kasdin melhuziyetidri. Bunların hikemi şer'iyyesi de kısmen şun*lardır.
(1) : Namazın başlıca hikmetleri AUahütealaya tazim, nimetlerine, şükür ve uhrevi sevaba nailiyettir. Namaz vasıtasile Hakteala hazret*lerine ikbal ile tazimat arz edilmiş olur. Masivadan kavlen, filen, zahi*ren ve batınen ıraz ile Hakka teveccüh edilmiş olur. Namaz, müminlerin miracıdır, bir müminin manevi kurbiyyete nailiyetİ bu vesile ile kabil olabilir. Bunun maddi, -sıhhi menfaatleri de malumdur.
(2) : Zekatın şer'i hikmetleri de günahlardan temizlenmek, Hak Tealanın zatı akdesinemanen kurbiyet peyda etmektir, fakirlerin ihtiyaç*larını azaltmaya çalışmakla onların kalblerini tatyib, muhabbetlerini celh eylemektir, mal ve servetin bereketini temine muvaffak olmak, kalbi cim*rilik reziletinden, dünyaya düşkünlük hassasetinden beri kılmaktır. Bunun neticesinde de insan, cud ve kerem ile, muhabbeti ilahiye ile, mah*luku hüdaya şefkat ve merhamet hissile muttasıf olmuş olur.
Zekat, nimetin bir şükranesidir. Şükr ise nimetin artmasına vesile*dir. Netikem bir ayeti kerimede eğer şükr ederseniz elbette nimetlerinizi arttırırım) buyurulmuştur. Bir hadi&i
şerifte de = İlahi! infak edene helefi, imsak edene de telefi tacil buyur) diye varid olmuştur.
(3) : Orucun hikmetlerine gelince: oruç, mutedil bir riyazettir, insanın nefsi emmaresini kahra, batınım tasfiyeye vesiledir. Oruç sa*yesinde kalb, ilahi hikmetlerin nüzulüne mahal olmaya salih bir hale gelir. Oruç tutan, yemek ve içmekten münezzeh olan Haktealanın ahlafii-le tahalluk etmiş olur. Oruç, riya şaibesinden beridir. Çünkü buna baş*kası muttali olamaz. Binaenaleyh bunun sevabı da o nisbette ziyadedir. Orucun sıhhi bakımdan f aideleri de malumdur.
(4) : Haccm meşruiyetindeki hikmetler de pek çoktur. Ezcümle hac; islamm izzetini, müslümanlarm birliğini, kardeşliğini izhara vesile*dir. Her taraftan gelip toplanmış olan müsiümanlar, birbirinden çok isti*fade edebilirler. Hac, en faideli, kudsi bir seyyahattir. Orada toplanmış, dünya libasından soyulmuş, beyaz ihramlara bürünmüş olan muazzam bir kütle, haşri ekberden hir numune teşkil eder. Hacda nefsi öldürme vardır. Her hacı, ehlinden, ünsiyet etmiş olduğu kimselerden ayrılmış, huzuzatmı, şehevatım bırakmış, badiyeye girerek kendisini bir takım mel*huz tehlikelere atmış fedakar bir müslümandır. Arafat, arasattan bir nu*munedir. Heceri Esadi istilam da yevmi misaktaki ahdi tecdid demek*tir. Hac aleminde -ölmenizden evvel ölünüz» sırrı tecelli eder. Bu ihtiyarı mevt sebebile de insan için bir hayatı tayyi-be yüz gösterir, bir ruhi şehanıet tecellieder, binihaye eltafı ilahiyeye nailiyet husule gelir.
(5) : Cihadın hikmeti teşriiyesine gelince : cihad; kelimetullafrı ilaya, islam varlığını muhafazaya, enbiyaı izamın bi'setlerindeki gayeyi tahkike vesiledir ki o da kulları hak yoluna davet, alemi fesaddan tahli*ye, nasi ebedi şekavete sebep olan küfürden tahlis etmektir.
Cihadda hakkın düşmanlarım ta'zip, Allanın dostlarının sinelerini tehzip vardır. Vakıa cihadda ibadi tazip, biladi tahrib ciheti vardır: Fa*kat racih bir maslahatı mutazammın olduğu için meşru bulunmuştur. Her işin hükmü, kıymeti, neticelerine, akıbetlerine göredir.Hızır aieyhissela-mın bir takım fakirlere ait bir sefineyi rahnedar etmesi, hasta bir şah*sın acı bir ilaç içmesi, bütün birer akıbeti haseneye müstenittir.
İlahi nimetlerle dolu bir alemin ebedi hayat ve saadetine kavuşmak için de fani hayatı hak yolunda feda etmek ciheti iltizam olunur. Bir gazi her halde iki güzellikten, iki nimetten birile mahzuz olur. Bu, ya ganimet*le sevaba nailiyettir veya ülüTelbabm gıpta edecekleri şahadettir.
imam Ali. radıyallahü teala anh demiştir ki : «Ölüm her halde mit-tehakkıktır, artık ölümün Allah yolunda olması ehaktır, evladır. *
Hasılı, yurdunu, mukaddesatını müdafaa için cihad meydanına atı*lan bir müminin hayatı da, memati da gıptalara şayandır.
Kısas, hudud, kefaretler gibi cezaların, zacirlerin, esbabı ve hikerni teşriiyesi de tafsile tabidir. Şöyle ki:
Kısasın sebebi haksız yere amden katildir. Hadlerin sebebleri, müs*kiratı istimal, gayri meşru mukarenet, afif kimselere kazf. başkasının malını sirkat, yemine ademi riayet gibi şeylerdir. Bunların meşruiyetinde-ki hikmetler, maslahatlar ise şu vecihle hülasa edilebilir:
(1) : Kısasın meşruiyeti, hayatı idame içindir. Çünkü sizin için kısasta bir hayat vardır) nazmı celili man-tukunca kısas, cemiyetin hayatını vikayeye vesiledir. Bu hususta şerif ile hasis arasında fark yoktur. Çünkü hepsi de kullukta, insanlıkta mü-tesavidirler. Maamafih iki şahıs bulunamaz ki aralarında vasfen tefavüt bulunmasın, eğer bu cihet nazarı itibara alınacak olsa kısas, müteazzir olur, fitne temadi eder. Kısas ise zulmen katil suretile parlıyan bir fitneyi teskin için maşru kılınmıştır. Kısas korkusu, mütecasirleri katle cür'et-ten men edeceği cihetle şahsi hayatı da sıyanete medardır, adaletin tecel*lisine hadimdir.
(2) : Haddi şürbün meşruiyeti, aklı muvakkaten olsun selb eden haram içkilerden vikaye hikmetine mübtenidir. Dini islam, akıl ve irfan üzerine müesses ilahi bir dindir. Peygamberimizin en büyük mucizesi de bir mucizei akliyye olan Kur'anı Mübindir. Kur'amazim ise bir esrar ve ahkam hazinesidir, ulemayı ümmet, bundan aleddevam ahkam ve esrar istinbat etmektedirler. Binaenaleyh ümeti islamiyye. aklı setr ederek bu gibi mealiyi tefekküre velev muvakkaten mani olan şeylerden memnu bulunmuşlardır. Ta ki daima akıl ve hikmet dairesinde hareket etsinler, daima dinlerinin mehasin ve mekarimini tefekkür edebilecek bir halde bu*lunsunlar. Bu cihetle sair ümmetlerden daha ziyade muhtaç bulunmuş*lardır ki, bu da haklarında bir imtiyazı mahsustur.
Müskirat, hayata, servete, nizamı ammeye muzirdir. Müskiratın bi*dayeti islamda hemen haram olmayıp da bir müddet'sonra tahrim edil*mesi, müskiratın fenalığını ümmeti merhumenin muayene ederek bunla*rın, tahrim buyurulmasmdaki lutf ve keremi güzelce aniiyabilmeleri hik*metine müstenit bulunmuştur. Maamafih mutad bir şeyi defaten mende ademi inkiyat ihtimali mevcut olduğundan bunun tedrici surette men'i de hikmet muktezasmdan bulunmuştur.
(3) : Haddi zina, haddi kazf, haddi sirkatin meşruiyetlerindeki hikmetlerde şahısların ve cemiyetlerin nezahetini muhafaza, şerefini vikaye, hayatını, emvalini sıyanet gibi şeylerdir. Filhakika haddi zina, nesebi, if*feti muhafazaya hadimdir. Haddi kazf, nassm ırzını, şerefini korumay;-vesiledir. Haddi sirkat, halkın malını, servetini tecavüzden vikayeye se-bebdir. Bunlar ise zaruriyyatı hayatiyyedendir, bunları her vecihle sıya-net ve himaye elzemdir.
(4) : Keffaretlere gelince bunlar, ibadetle ukubet cihetini cami bu*lunmaktadırlar. Bunlardan her birinin hikmeti meşruiyeti de pek mü*himdir. Keffareti savm, keffareti zihar, keffareti yemin, keffareti kati vesairenin kendilerine mahsus nice faideleri vardır. Ezcümle bunlar, gü*nahları setr ederek sevaba vesile olur. Bunlar, nefse, dine tecavüzden in*sanı zecr eder.
Mesela : hata yolile öldürülen bir müslimin veya bir zimminin di*yeti verilmekle bu yüzden husule gelen bir zarar mümkün mertebe telafi edilmiş olur. Ve bundan dolayı keffaret olarak bir rakabe azad edil*mekle de ifna edilen bir nefs mukabilinde bir mümin köle veya cariye manen ihya edilmiş olur ki, bu da islamiyetin hürriyeti beşeriyeye ne ka*dar kıymet verdiğini gösterir.
Rakabe azad etmekten aciz olan kimse ise bir nefsi mümine karşı*lık olmak üzere kendisinin aduvvullah olan nefsini manen öldürmek için iki ay muttasıl surette oruç tutar. Hataen katildeki cinayet, pek çirkin olduğu gibi bunda keffaret olmak üzere fukaraya taam itam edilmesi kafi görülmemiştir-. Sair keffaretler ise bunun hilafmadır.
519 -: Muamelata gelince bunların başlicaları : münakehat, mv.-farekat, ı'tak, ıstıyad, zebh] hayvanat, mübayaat, icare, şirket, müzarea, müsakat, suların taksimi .vekalet, kefalet, havale, emanet, hibe, vasiyet, isa. vakıf, muhasemat, şahadet, musaleha, kaza, irs gibi şeylerdir. Bun*lardan her birinin bir sebebi vardır. İnsaniyet aleminin mukadder olan güne kadar bir intizam dairesinde devamını temin, bir şeye meşru su*rette malikiyyet bu esbab cümlesindendir. Bunlardan her birinin meşr1.;-iyetindeki hikmete gelince bunlara da icmaleh işaret edeceğiz. Şöyle ki:
(1) : Münakehatm hikmeti meşruiyeti, insan nevinin mukadder gü*ne kadar bekasına ve bu suretle insanlık aleminin devamına hizmet etmek*tir. Nikah, Hazreti Ademden mevrus bir sünneti asliyyedir, bir çok dini ve dünyevi maslahatları mutazammındır. Bu cihetle nikah, ibadet mana*sını müştemil ve nafile ibadetle iştigalden efdaldir. Nikah, beşeri tabia+-lerdeki şehvani temayüllerin gayri meşru neticeler vermesine manidir. Neseb ve sıhriyyet, birer nimettir. Bu cihetle Hak Teala bunları imtina r. bakamında beyan buyurmuştur. Bu nimetler ise nikah sayesinde tahak*kuk eder.
Resulü Ekrem Efendimiz, nikaha tergib buyurmuştur. Ümmeti merhumesinin artmasına vesile olacağı cihetle pek memduhdur. Maamafih şeraitini cami olmıyan kimseler hakkında nikah, bazan mekruh ve* ya haram olur.
(2) : Mufarakatin hikmeti teşriiyyesi de görülen bir lüzuma meb-ni nikah rabıtasını talak ile, fesh ile bertaraf ederek dini ve dünyevi mah*zurlardan halas olmaktır. Nikah bağlılığını izale etmek bir mufarakat ha*disesidir ki bu, haddi zatında menhiyyün anhdir. Fakat bazan nikahtan beklenilen maslahatlar hasıl olamaz. Zevç ile zevce arasında vücudu mat*lup olan imtizaç ve istinasdan eser görülemez. O halde mufaarakat, bir halas çaresi olur, her iki tarafa yeni bir hayat verir.
(3) : 1'takın meşruiyeti de insaniyete hizmet, sevaba nailiyyet hik*metine müstenittir, insanlar, esasen hür olarak yaratılmışlardır. Ancak küfrün bir cezası olmak üzere rık, esaret tecviz edilmiştir. Küfür, rıkkın sebebidir. Bu rıkkın devamı için sebebinin devamı lazım gelmediğinden bir rakik, bilahare müslüman olduktan sonra da rakik olarak kalır. Çün*kü hükmün bakası, sebebinin bakasından müstağnidir. İşte bu rık, biı-manevi zaftır, insan bu yüzden kudreti şer'iyyesini gaib eder, velayette, tasarruf atta, istiklal gibi salahiyetlerden mahrum kalır, bir nevi cemada-ta mülhak, ibtizale maruz bulunmuş olur. i'tak ise böyle bir insanı bu me*zelletten kurtarır, onu hürriyete kavuşturur, ona kuvvet verir, onu insa*ni haklardan tamamen müstefit eder. Şeriatı islamiyede hürriyet matlup olduğundan köleleri, cariyeleri azad etmek taatten sayılır, bu hususta bir takım hükümler ve dini tergibler mevcuttur.
(4) : Istıyadın hikmeti meşruiyeti, ammenin refahına hizmettir. Çünkü ıstıyad = avcılık da bir rızk yoludur. Hak Teala Hazretleri bir takım hayvanatı insanlara bir gıda olmak içinyaratmıştır. Avcılık yapan kimse, nasın mallarına göz dikmekten beri, itisaf küduretinden müte-berri bir surette rızkını temine çalışmış olur. Ancak bir kısım nab = azı dişi ve mıhleb -yırtıcı pençe sahibi olan hayvanlar, haram bulunmuş*tur. Bunların etleri yiyilemez. Çünkü bu hayvanların tabiatlerinde zulra ve eziyet vermek hasleti vardır. Bu haslet ise bir manevi pisliktir ki, bu hayvanların etlerini yiyecek kimsenin tab'ına sirayet eder. Bunun içindir ki peygamber efendimiz )buyurmuştur. Yani: çocuklarınızı ahmak kadınların sütlerile emzirtmeyiniz, çünkü süt, tesir eder. Nitekim: «ameller, haram ve habis lokmanın fesadile fasid olur» di*ye de hükm edilmiştir.
Deniliyor ki : lokma, amelin mayasıdır. Lokma hayırlı olursa amel de hayırlı olur. Bilakis lokma şerli olursa amel de şerli olur. Ha*ramdan başka değil, naa'siyete hasıl olur. Halalden de ancak hayır husule gelir. Adeti ilahiyye böyle caridir. Ezcümle haram olan doğan etini yi-mekten kibr ve izaa vücude gelir. Hınzir etini yimekten son derece hırs, hasaset, kılleti gayret ileri gelir, ehli merkeb etini yemekten de beladet, sui edeb tevellüt eder. işte bazı şeylerin hürmeti, bu gibi hikmetlere meb-nidir.
(5) : Hayvanatın kesilmesindeki hikmeti şer'iyye de, onları temiz olmıyan maddelerden tathir vesairedir. Hayvanların hayatını boğazla*mak suretile gidermek, en az bir say ile kabil olur. Bununla hayvanın ec*zası temiz olmıyan hanlardan tathir edilmiş bulunur.
Hayvanları Allahü Tealamn mübarek ismine mukarin bir halde bo*ğazlamakla da kendi mabutlarını zikr eden gayri müslimlere muhalefet edilmiş, Hak Tealanı» mukaddes ismile feyz ve bereket husule gelmiş olur.
Kurban zebhinde ise bir ziyafetullah manası vardır. Bu kurban eti*nin üçte birini ahibbaya hibe, üçte birini de fakirlere tasadduk, mütebaki üçte birini de kendi nefsi ve ailesi için imsak etmek mendubdur.
Kurban kesmek, bir kurbettir, ümmeti islamiyye hakkında bir kera*mettir, sevaba vesiledir.
(6) : Mübayaat = alım satım, içtimai hayatın ihtiyaçlarını teh-vin hikmetini mutazammmdır. Bey' ve şira, icrayı sanat, maaş ve mead işlerini tanzime hadimdir. Çünkü ticaretle, kesb ile beldeler imar edilir. İbadullaha mukadder olan rıkzları kavuşur, tacirler, Allanın amilleri sa*yılmıştır. Ticaretle Allah Tealamn fazlı taleb olunur. Bu sayede güzelce yaşayış temin edilir.
Kesb, enbiyayı izamın sünnetidir. Her peygamber bir kesb tarikine salik olmuştur. Ancak riba gibi nizaa müeddi, adi ve ihsana münafi olan bazı muameleler haramdır. Bunlar, Hakkullahtan dolayı memnudur. Akid-ler, razı olsalar da bunlar halal olmaz. Riba, gasbdari, sirkatten daha çir*kindir. Çünkü ribada Allah Taalaya karşı adaletten udul suretile bir mu*arıza vardır.
Bunun içindir ki, ribaya sapanlar hakkında buyurulmuştur. Yani: yok, eğer ribayı bilip de terk etmezseniz, size karşı Allah ile peygamberi tarafından bir harb vuku bulacağı malumunuz ol*sun. Ne büyük tehdit i.
(7) : Icareye gelince bunda da bir takım ihtiyaçlardan kolaylıkla kurtulmak maslahatı vardır. Her kimse eve, dükkana ve emsaline ma*lik olamaz ve her kimse servetini ticaretle tenmiye edemez. Binaen-alyh bazı servet sahipleri icareye vermek üzere akar ve emlak tedarik ederler. Akar ve emlake muhtaç .olan bir kısım kimseler de isticar sure*tile bu ihtiyaçlarım bertaraf ederler. Veliı_sıi: icare muamelesinden hem mucir, hem de müstecir olanlar müstefit olurlar.
(8) : Şirketlerin hikmeti teşriiyesi de, cemiyet hayatının refah ve suhulet içinde inkişafıdır. Malumdur ki bazı kimseler, kendi başlarına bazı işleri görmeğe kadir olamazlar, bazı küçük sermayeler de büyük iş*leri başarmaya kifayet etmez. Bu cihetle başkalarile mesai teşrikine ve küçük sermayeleri birleştirmeğe ihtiyaç görülür. İşte şirketlerle bu ihti*yaçlar temin edilir, iktisadi inki§aflar vücude gelir, medeni terakkiler tecelli eder. Elverir ki şerikler arasında samimi tesanüd ve istikamet bu*lunsun.
(9) : Müzaraanın, müsakatm; yani ekincilikle ve araziyi sulamak*la, imar etmekle iştigalin hikmeti teşriiyesi de zahirdir. Bunlarda da şirketlerdeki faideler, maslahatlar mevcuttur. Hak Teala Hazretleri, ha-yatımızın devamını bir takım gıdai maddelerin vücuduna rabt etmiştir. Halbuki herkes, bunları bizzat istihsal edemez. Ve herkes, araziye, bos*tanlara, ağaçlıklara malik olamaz, bunları ıslaha, imara muktedir bulu*namaz. Binaenaleyh bu hususta da karşılıklı mesai ve teavün cereyanı. içtimai hayatın icabianndan bulunmuştur ki, insanlar bu sayede teshi-lata, maişetlerini elde etmeğe muvaffak olurlar.
(10) : Bir kısmı suların taksimata tabi tutulmasmdaki hikmet ve maslahat da tevzii adeleyte riayet, içtimai ihtiyaçları bir muntazam usul dairesinde temin gibi şeylerdir. Malumdur ki hakkı şirbe dair bir takım hukiki meseleler vardır. Suların, münasib taksime tabi tutulması bir ada*let eseridir, alemin nizam ve intizamına hadimdir. Çünkü sular, haddi zatında mubah şeylerdir, eğer bir kısım ırmak vesaire suları birer mü*nasib vecihle taksime tabi tutulmasa cemiyet efradı arasında nizaa mü-eddi olur, bir nice insanlar, topraklarım sulamak nimetinden mahrum ka-lir, ihtiyaçlarım istifaya kadir olamazlar.
(11) : Vekaletin meşruiyeti de içtimai hayatın bir kısım hacet*lerini temin ve teshil hikmet ve maslahatına müstenittir. Çünkü herkes, kendi işini daima bizzat yapamaz, onun yolunu bilemez. Bir hakkın zu*huru veya bir maksadın husulü için çok kere vekalete lüzum görülür. El-fverir ki, vekil, ehliyeti haiz. istikametle muttasıf bulunsun.
(12) : Kefaletin hikmeti şeriyyesi de medeni ve içtimai hayata yar*dımdır. Kefalet, bir ihtiyaç, bir teavün neticesidir. Çünkü bir kısım med*yunlara, müteahhitlere itimad edilmiyebilir. Kefalet ise bu itimadı temin, medeni muamelelerin emniyetle cereyanını teshil eder. Maamafih kefa*lette bulunan, mürüvvette, şefkat izharında, kardeşlik, insanlık hakkına riayette bulunmuş olur.
(13) : Havalenin hikmeti teşriiyesi de içtimai hayata hizmettir. Ha-- vale, içtimai bir ihtiyaç neticesidir. Bu sayede iktisadi hayatta bir inki*şaf yüz gösterir. Maamafih havale, bir teavün eseridir. Bunda bir insanın zimmetini borcdan kurtarmak, onu mütalebe zilletinden halas etmek gibi güzel bir hizmet vardır. Bu yüzden mahzun, mükedder bir kalb, sevindi*rilmiş olur. Bir hadisi şerifte : «insanın kalbine sevinç bırakmak, mağ*fireti icab eden şeylerdendir.» diye buyurulmuştur. Bir rivayet de şüy!a varid olmuştur: «Kul kabrinden kalktığı zaman kendisini ilk karşihyacak şey, bir müslüman kardeşinin kalbine idhal etmiş olduğu sürür olacak*tır ki, bu sürür, güzel yüzlü bir surette temessül ederek.onu hayr ile müj*deleyecektir.»
(14) : Emanetlere riayetin hikmeti şeriyyesi de bedihidir. Cemiyet arasında vedialar, ariyetler,'lukatalar, birer emanet olmak üzere teca*vüzden masun bulunmak lazım gelir. Bu, cemiyetin menfaati icabların-dandır.
Emanetlere riayet edilmesi, şahsi haklara riayetin bir neticesidir. Emanetlere hıyanet edilmemesi, cemiyet arasında mukabil teavün ve tenasurun cereyanına hizmet eder, ihtiyaçları tehvine vesile olur. E-manetlere hıyanet eden bir cemiyet efradı arasında ise emniyetten, iti*mattan eser kalmaz. Şahsi haklar zayi olur, amme menfaatleri muh-tel olur, hayırhahlık yerine bedhahlık duygusu kaim olur.
Velhasıl: emanetleri muhafazaya çalışmak bir vecibedir, bir mü*rüvvet ve insaniyyet eseridir. Emin olan kimse, Allah Teala ile kullan yanında sevimlidir. Bir hadisi şerifte: (Emanete riayet zenginliği, hı*yanet de züğürtlüğü celb eder» buyurulmustur. şüphe yok ki Allah Teala, emanetleri müstehiklerir.p vermenizi size emreder) nazmı celili de emanetlere riayetin lüzumunu natıktır.
(15) : Hibenin meşruiyeti de beşeriyet aleminde mürüvvet ve ih*sanın tecellisini, kalblerin, birbirine temayülünü temin hikmetini haizdir. Evet, hibe, bir mürüvvet eseridir, kalblerin tesanüdüne, birbirine tema*yülüne bir vesiledir. Nasm hayırlısı, nasa, menfaat bahş olanıdır. Vahib, Kerim, rahim olan hallakı zişanın ahlakile tahalluk etmek kemalini ihra*za çalışmış olur.
Deniliyor ki : ihsan, kalbleri sayd eder. insan, abidülihsandır. Eb-rarm cudunda ahrann istirkakı vardır.
Resulü Ekrem Efendimiz buyurmuştur. Evet karşılıklı hediye verilmesi, kalblerdeki buğz ve adaveti giderir, dostluğu kuvvetlendirir.
(16) : Vasiyyetin meşruiyyeti, hayattaki tefritleri, israfları, nok*sanları telafi hikmet ve maslahatım mutazammındır. insan, bir takım emeller ile mağrur olur, güzel ameller hususunda ise taksirden kurtula*maz, kendisine arız olan bir hastalıktan dolayı hayattan mahrum kala*cağından korkup mafatı telafiye muvaffak olmak isteyince vasiyette bu*lunur. Eğer ölürse uhrevi maksadı tahakkuk eder, sıhhat bulursa muhayyerdir, bu vasiyetten dönerek, malını daha mühim maksatlarına sar* edebilir.
Vasiyet, enbiyayı izamın sünnetidir, Netikem bir ayeti kerimede ve ibrahim oğullarına bu islamiyyeti tav*siye eyledi) buyurulmuştur.
Vasiyette mekarimi ahlak ile temerrün hasleti vardır. Vasiyet de vakıf gibi bir sadakai eariye mahiyetinde olabilir.
Bazı vasiyetler, farzdır: borçlan, keffaretleri eda ve kaza etmek hu*susundaki vasiyetler gibi. Bazı vasiyetler de nafiledir, bir malı bir hayir-h mevzie vasiyet gibi. Evlad ve ahibbaya hak üzere sebat etmelerini va*siyet ve tavsiye de bu kabildendir.
(17) : Isanm -birini vasi tayin etmenin hikmeti meşruiyeti de bir vecibeyi ifa veya bir insani vazifeyi icra etmek gibi şeylerdir. Bir kim*senin kendi yerine emin bir zatı ikame etmesi vefatından sonra görülecek bir takım işleri böyle bir zata havale eylemesi bir kiyaset eseridir bir şef*kat nişanesidir. Vasi olacak zatın bir isayı kabul etmesi de kardeşlik. dosluk hukukuna riayet, hüsnü ahde vefa. iutf ve ihsan ile ittisaf alamo-tidir.
(18) : Vakfın meşruiyeündeki hikmet ve maslahat da diyanet ve insaniyete daimi bir halde hizmet etmektir. Vakıflar, islam milletiniı: müşterek ve manevi servetini teşkir eder. Vakıflar sayesinde bir takın servetler, amme menfaatine tahsis edilmiş, bu servetlerin meşru suretle devamı, tenmiyesi emniyet altına alınmış olur. Vakıflar, vasiyetlerde1.) efdai birer sadakai cariyedir ki vakıflarının amel defterlerine vefatların*dan sonra da sevab yazılıp durmasına vesile olur.
(19) : Muhasematın = davada bulunmanın meşruiyeti de bir takını meşru hakların zuhurunu, »muhafazasını temin gibi maslahatlara, hikme!-lere müstenittir. Başkalarına zulm eden, başkalarının haklarına riayet*kar olmıyan kimseler aleyhine açılan bir dava, o kimseleri çok kere hakkı kabule ilca ederek kendilerini sahati ilahiye hedef olmaktan kur*tarır ve cemiyet arasında ferdi münazaaların, adavetlerin zuhuruna mani olur.
Maamafih bazı hususlarda davadan sarfı nazar etmek, bir hakkı mütecavizine halal kılmak, kardeşlik hakkına riayet ve şerefi, mürvetı sıyanet bakımından evla bulunur. Ancak hak sihibi, hakkına tecavüz eden şahsı ziyade husumette bulunmaksızın mümataladan, günahtan kur*taracağını bilirse aleyhine dava açması, müstahab olur.
(20) : Şahadetlerin meşruiyetindeki hikmet haklan izhara hizmet*tir. Filhakika şahadet, izharı hakka bir hizmettir, Şahid, şahadetini ol*duğu gibi eda ile memurdur. Şahadet, şahidin yanında ilahi haklardan bir emanet demektir. Artık şahidin bu şahadette hıyanet etmesi caiz
olamaz.
Şahadetin en aşağı nisabı ikidir. Ta ki şahidin sıdkı zahir olsun. Çün kü bir şahidin ifadesine beraeti zimmet veya dava edilen" şeye müdetea aleyhin vaz'ı yedi muarız bulunur.
Gayri meşru mukareneter hakkında dört şahidin lüzumu ise bir ta*kım mefaside mani olmak, nas arasında fevahişin teşhiri hususunda ihti*yata riayet eylemek içindir. Çünkü namus ve haysiyete yanlışlıkla vurula*cak bir darbenin tamiri artık kabil olamaz.
(21) : Musalehanın hikmeti şer'iyyesi de insanların aralarını ıslah ile münazaaları bertaraf etmek gibi şeylerdir.
Sulh, ya an ikrarın olur. Bu halde davacı, malını bezi ile veya bir hakkını imhal suretile bir mürüvvet eseri göstermiş olur. Veya an ihka-rin olur. Bu halde de mürafaat külfeti ber taraf edilmiş olur. Çünkü her şahid, adilane şahadette bulunamaz, her hakim de adaletle hükm ede*mez. Yemin etmemek İçin malı feda etmek İse yemine bir tazimdir ve ır*zı; namusu sıyanettir. Artık sulhu tecviz etmemek, fitnenin zuhurunu, dava külfetinin bakasım, adavetlerin devamım istemek demektir ki asla doğru olamaz.
(22) : Kaza = muhakemenin hikmeti teşpiiyesi de adaleti temin, hukuku sıyanet gibi şeylerdir.
Kaza, şer'i şerifin hukukunu ikame demektir. Hakimlerin huzuria-rmdaki dava, kıyamette, ( r^\ Ja ^ ) -bugün zulümden eser yok*tur) diye nida edilecek günde allamülguyub olan Hak Tealanın huzurı adaletindekİ kıyamı hatırlatmaya bir vesiledir.
İnsanlardaki hava, akl ve şer'a galib gelmekte olduğundan kendileri için bir hissi zacire ihtiyaç vardır, ta ki nizamı alem, devam etsin. işte kaza ciheti, böyle bir zacir ve mani olup bu nizamı idameye hadim bulun*maktadır.
(23) : irsin, tevarüsün hikemi şeriyyesi de mülkiyet hakkını mu*hafaza, aile hayatım sıyanet, karabet hukukuna riayet; iktisadi faali*yetin devamım, inkişafını temin gibi maslahatlardır.
Şeriat! islamiye, ferdlerin, malikiyet hakkını tammış, bu hakka bü*yük bir kıymet ve ehemmiyet vermiş, bu hakkın mahfuziyetini iltizam Duyurmuştur, irs ise bu hakka malikiyetin meşru bir neticesidir.
Ferdlerin mülkiyet hakkına nailiyetleri, onların şereflerini yüksel* tir, İstidatlarının tecellisine vesile olur.
Şeriati islamiye, herkesi kendi menfaati namına çalışmak için mesai sahasında serbest bırakmıştır. Kendi mesaisinden ileride kendi ailesi ef-radının, kendi kariblerinin müstefid oiamıyacağını bilen bir şahsın hayatı felce uğrar, iktisadi faaliyeti sektedar olur, bütün günleri bir yeis ve keder içinde geçer gider. Böyle bir kimsenin faaliyeti başkalarının taz*yikine bağlı olacağından mihaniki bir hareket kabilinden sayılır. Böyle bir hal ise insanın yüksek kaderini mahv eder, insanı hürriyet nimetinden mahrum bırakır, esaret ve zillet içinde yaşatır.
Cemiyetlerin meşru surette terakkisi, ferdlerin kendi istidatları nis-betinde çalışmalarına ve bu çalışmalarının semeresini elde edebilmelerinp bağlıdır. Mülkiyet ve veraset haklarından mahrum bırakılan ferdler ise istidatlarının semerelerinden mahrum kalmış olurlar. Bir takım kabili*yetsiz şahıslar ile müsavi tutularak haklarında adalet kaidelerine riaye!. edilmemiş olur. Bunun neticesinde de bir çok cebri, fevzavi hadiseler, ha*ileler yüz gösterir.
Halbuki içinde yaşadığımız bu alem, bir imtihan, bir müsabaka, bir mesai alemidir. Bu alemde herkes kendi istidadının, kendi mesaisinin, se*merelerini iktitaf etmek lazım gelir. Adaleti teşriiye, bunu muktezidir.
Binaenaleyh şeriati islamiye. herkesin maiikiyet ve tasarruf hakla*rını tanımış, tayin etmiş her şahsın vefatında raetrukatmm muayyen kariblerine intikal edeceğini kabul ederek bu hakları en adilane, en ha*kimane bir surette himaye buyurmuştur.
Yazar Mustafa Refik